Yirmidördüncü Mektub Birinci Makam

Yirmidördüncü Mektub

(Yirmiüçüncü Mektubun âhirinde Yusuf’un (A.S.) ölümü istemesi ile kâinattaki zeval ve firak ihtar ediliyor. Yirmidördüncü Mektubta ise kâinattaki umum zeval ve firakın hikmetleri anlatılmıştır. Demek ki te’lif edilmeyen Yirmibeşinci Mektubdaki Yasin Suresinin tefsiri de eşyanın zeval ve fenasıyla alâkadar olacak. Yirmialtıncı Mektubda da bu alâkadarlık düşünülebilir. Aynı mana Onyedinci Mektubta da vardır. Şöyle ki çocuğun vefatı kâinattaki zeval ve firakı ihtar ettiği gibi Onsekizinci Mektubun üçüncü sualinde de kâinattaki zeval ve firakın hikmeti gösterilmiştir.)

(Bu Yirmidördüncü Mektub Nereden geliyorsun sualinin cevabıdır. Bu sualin cevabı külliyatta Otuzuncu Lem’anın Kayyum ismine dair Altıncı Nüktesinde, Onsekizinci Mektubun Üçüncü Sualinde ve Otuzikinci Sözün İkinci Mevkıfında Rahmet ve Muhabbet şuunatı kısmında izah edilmiştir.)

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

يَفْعَلُ اللّٰهُ مَا يَشَاءُ وَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ

Sual: Eazım-ı Esma-i İlahiyeden olan

• Rahîm
• Ve Hakîm
• Ve Vedud’un

iktiza ettikleri

• Şefkatperverane terbiye
• Ve maslahatkârane tedbir
• Ve muhabbetdarane taltif,

nasıl ve ne suretle, müdhiş ve muvahhiş olan

• Mevt ve adem ile,
• Zeval ve firak ile,
• Musibet ve meşakkat ile tevfik edilebilir?

Haydi insan saadet-i ebediyeye gittiği için, mevt yolunda geçtiğini hoş görelim; fakat bu nazik ve nazenin ve zîhayat olan eşcar ve nebatat enva’ları ve çiçekleri ve vücuda lâyık ve hayata âşık ve bekaya müştak olan hayvanat taifelerini, mütemadiyen hiçbirini bırakmayarak ifnalarında ve gayet sür’atle onlara göz açtırmayarak i’damlarında ve onlara nefes aldırmayarak meşakkatle çalıştırmalarında ve hiçbirini rahatta bırakmayarak musibetlerle tağyirlerinde ve hiçbirini müstesna etmeyerek öldürmelerinde ve hiçbiri durmayarak zevallerinde ve hiçbiri memnun olmayarak firaklarında

• Hangi şefkat ve merhamet var,
• Hangi hikmet ve maslahat bulunur,
• Hangi lütuf ve merhamet yerleşebilir?

Elcevab: Dâî ve muktezîyi gösteren beş remiz (lezzet) ile ve gayeleri ve faideleri gösteren beş işaretle (hikmet) şu suali halleden çok geniş ve çok derin ve çok yüksek olan hakikat-ı uzmaya uzaktan uzağa baktırmağa çalışacağız.

Birinci Makam: Beş remizdir.

(Vücuda gelen mevcudatın neden durmadan fenaya gittiği dai ve muktazilerle ve gaye ve faidelerle izah edilmiştir. Şöyle ki; dai ve muktaziyi gösteren beş remiz

• Eşyanın hakikatı tebarüz etmesi için
• Cenab-ı Hakkın şuunatının iktizası olarak
• Eşyanın zeval ve fenası bâki ve sermedi bir Zâtın cemal ve kemalini farklı nakışlarda gösterdiği için
• Her esmadaki Cemal ve Kemalin ayrı ayrı nakışlarının görünmesi için
• İmanın ne kadar kıymetdar olduğunun anlaşılması eşyanın zeval ve fenaya gitmesini iktiza eder.

İkinci Mebhas: Beş İşarettir.

• Bir mevcud vücuddan gittikten sonra, bir vücud-u surî kaybeder, yüzer vücud-u manevî ve ilmî kazanır. Öyle ise mevcudatın zahiren fenaya gitmesinde abesiyet yoktur. Birinci İşaret vücud sahiblerine bakar.
• Herbir şey çok hakaik-i gaybiyeyi netice veren bir vücudu kaybeder, sergüzeşt-i hayatiyeleri adedince ruhaniyata bir mütalaagâh olur. Öyle ise mevcudatın zahiren fenaya gitmesinde abesiyet yoktur. İkinci İşaret gaybi hakikatlarının ruhaniyata mütalaagâh olmasına bakar.
• Bu işaret hem dai ve muktazi hemde gaye ve hikmettir. Evvelinde âhirette alınacak mahsul düşünülmüş muktazi budur. Neticesinde mahlûkata vücud verilerek âhiretteki gaye ve hikmetler takib ediliyor olması eşyanın zeval ve fenasını abesiyetten kurtarıyor.
• Bu işaret de hem dai ve muktazi hemde gaye ve hikmettir. Evvelinde Dördüncü Remizde izah edilen herbir esmanın farklı farklı kemalinin görünmesi düşünülmüş muktazi budur. Neticesinde mevcudatta görünen pek çok esma-i İlahiyenin nukuşlarını ve mukteziyatını o esmanın ellerine bırakmasıyla gaye ve hikmetler takib ediliyor olması eşyanın zeval ve fenasını abesiyetten kurtarıyor.
• Bu işaret de hem dai ve muktazi hemde gaye ve hikmettir. Evvelinde İkinci remizde izah edilen Zât-ı Rahman ve Rahîm’in şuunatı hadsiz bir surette, hadsiz bir faaliyeti iktiza ettiği düşünülmüş muktazi budur. Neticesinde mevcudatın Vâcib-ül Vücud’un bâki şuunatının tezahürüne bâki birer medar olacak manaları, keyfiyetleri, haletleri vücudda bırakmasıyla gaye ve hikmetler takib ediliyor olması eşyanın zeval ve fenasını abesiyetten kurtarıyor.

(Yirmidördüncü Mektub’un Birinci Makamın Birinci Remzinde geçtiği gibi mahlukatın mahiyetinin tezahürü için mahlukat zeval ve fenaya maruz bir surette yaratılıp vazifesini görüp geçip gidiyor. Yirmidördüncü Mektub’un Birinci Zeylinde ise mahlûkatın mahiyetlerinin tezahürü için ettikleri üç nev’i duadan bahsedilmiştir. Yirmidördüncü Mektub’un İkinci Zeylinde ise mahlûkat içinde bütün mahlukatın mahiyetlerini içinde bulunduran kâinat ağacının hem çekirdeği hemde meyvesi hükmünde olan Zât-ı Ahmediyenin Aleyhissalatü Vesselamın miracından bahsedilmiştir.)

BİRİNCİ MAKAM

Beş remizdir.

Birinci Remiz: Yirmialtıncı Söz’ün (Hastalar risalesi ve İkinci Lem’ada da bu temsil var ama her makamda farklı manalar ortaya çıkıyor.) hâtimelerinde denildiği gibi; nasılki bir mahir san’atkâr kıymetdar bir elbiseyi murassa’ ve münakkaş surette yapmak için, bir miskin adamı lâyık olduğu bir ücrete mukabil model yaparak kendi san’at ve meharetini göstermek için; o elbiseyi o miskin adam (Miskin adam mahiyet, ruh değil veya ruha giydirilen cesed değil. Vücud mertebesi üçtür. Cenab-ı Hakkın ilminde olupta hariçte vücudu olmayan itibari vücuddur. İkincisi Cenab-ı Hakkın itibari vücudu harice kudret ilim ve iradesiyle ortaya  çıkartmasıyla görünen imkanî vücuddur. Üçüncüsü Vacib-ül Vücud olan Cenab-ı Hakkın vücududur.) üstünde biçer, keser, kısaltır, uzatır; (Biçmek ve kesmek mutlak kemal vücuda çıkarmak gibi kısaltmak, uzatmak ise hususi kemal yani mahiyetini ortaya çıkaracak surette vaziyetlere sokmaktır.) o adamı da oturtur, kaldırır, muhtelif vaziyetler verir. Şu miskin adamın hiç bir hakkı var mıdır ki, o san’atkâra desin: “Beni güzelleştiren bu elbiseye neden ilişip tebdil ve tağyir ediyorsun ve beni kaldırıp oturtup, meşakkatle benim istirahatımı bozuyorsun?”

Aynen öyle de: Sâni’-i Zülcelal herbir nevi mevcudatın mahiyetini birer model ittihaz ederek ve nukuş-u esmasıyla kemalât-ı san’atını göstermek için; herbir şey’e hususan zîhayata, duygularla murassa’ bir vücud libasını giydirerek, üstünde kalem-i kaza ve kaderle nakışlar yapar; cilve-i esmasını gösterir. Herbir mevcuda dahi, ona lâyık bir tarzda bir ücret olarak; bir kemal, bir lezzet, bir feyz veriyor. مَالِكُ الْمُلْكِ يَتَصَرَّفُ فِى مُلْكِهِ كَيْفَ يَشَاءُ sırrına mazhar (Altı mehazde mâlik geçiyor. Üç mehazde mazhar geçiyor.) olan o Sâni’-i Zülcelal’e karşı hiçbir şey’in hakkı var mıdır ki, desin: “Bana zahmet veriyorsun. Benim istirahatımı bozuyorsun.” Hâşâ! Evet mevcudatın hiçbir cihette Vâcib-ül Vücud’a karşı hakları yoktur ve hak dava edemezler; belki hakları, daima şükür ve hamd ile, verdiği vücud mertebelerinin hakkını eda etmektir. Çünki verilen bütün vücud mertebeleri vukuattır, birer illet ister. Fakat verilmeyen mertebeler imkânattır. İmkânat ise ademdir, hem nihayetsizdir. Ademler ise, illet istemezler. Nihayetsize illet olamaz. Meselâ madenler diyemezler: “Niçin nebatî olmadık?” Şekva edemezler; belki vücud-u madenîye mazhar oldukları için hakları Fâtırına şükrandır. Nebatat niçin hayvan olmadım deyip şekva edemez, belki vücud ile beraber hayata mazhar olduğu için hakkı şükrandır. Hayvan ise niçin insan olmadım diye şikayet edemez, belki hayat ve vücud ile beraber kıymetdar bir ruh cevheri ona verildiği için, onun üstündeki hakkı, şükrandır. Ve hâkeza kıyas et.

Ey insan-ı müştekî! Sen madum kalmadın, vücud nimetini giydin, hayatı tattın, camid kalmadın, hayvan olmadın, İslâmiyet nimetini buldun, dalalette kalmadın, sıhhat ve selâmet nimetini gördün ve hâkeza…

Ey nankör! Daha sen nerede hak kazanıyorsun ki, Cenab-ı Hakk’ın sana verdiği mahz-ı nimet olan vücud mertebelerine mukabil şükretmeyerek; imkânat ve ademiyat nev’inde ve senin eline geçmediği ve sen lâyık olmadığın yüksek nimetlerin sana verilmediğinden bâtıl bir hırsla Cenab-ı Hak’tan şekva ediyorsun ve küfran-ı nimet ediyorsun? Acaba bir adam; minare başına çıkmak gibi âlî derecatlı bir mertebeye çıksın, büyük makam bulsun, her basamakta büyük bir nimet görsün; o nimetleri verene şükretmesin ve desin: “Niçin o minareden daha yükseğine çıkamadım” diye şekva ederek ağlayıp sızlasın. Ne kadar haksızlık eder ve ne kadar küfran-ı nimete düşer, ne kadar büyük divanelik eder, divaneler dahi anlar.

Ey kanaatsız hırslı ve iktisadsız israflı ve haksız şekvalı gafil insan! Kat’iyyen bil ki: Kanaat, ticaretli bir şükrandır; hırs, hasaretli bir küfrandır.

Ve iktisad, nimete güzel ve menfaatli bir ihtiramdır. İsraf ise, nimete çirkin ve zararlı bir istihfaftır. Eğer aklın varsa, kanaata alış ve rızaya çalış. Tahammül etmezsen “Ya Sabûr” de ve sabır iste; hakkına razı ol, teşekki etme. Kimden kime şekva ettiğini bil, sus. Her halde şekva etmek istersen; nefsini Cenab-ı Hakk’a şekva et, çünki kusur ondadır.

İkinci Remiz: Onsekizinci Mektub’un âhirki mes’elesinin âhirinde denildiği gibi, Hâlık-ı Zülcelal hayret-nüma, dehşet-engiz bir surette bir faaliyet-i rububiyetiyle, mevcudatı mütemadiyen tebdil ve tecdid ettiğinin bir hikmeti budur: Nasılki mahlukatta faaliyet ve hareket; bir iştiha, bir iştiyak, bir lezzetten, bir muhabbetten ileri geliyor. Hattâ denilebilir ki; herbir faaliyette bir lezzet nev’i vardır; belki herbir faaliyet, bir çeşit lezzettir. Ve lezzet dahi, bir kemale müteveccihtir; belki bir nevi kemaldir. Madem faaliyet bir kemal, bir lezzet, bir cemale işaret eder. Ve madem Kemal-i Mutlak ve Kâmil-i Zülcelal olan Vâcib-ül Vücud, zât ve sıfât ve ef’alinde, bütün enva’-ı kemalâta câmi’dir;

Elbette o Zât-ı Vâcib-ül Vücud’un vücub-u vücuduna ve kudsiyetine lâyık bir tarzda ve istiğna-i zâtîsine ve gına-i mutlakına muvafık bir surette ve kemal-i mutlakına ve tenezzüh-ü zâtîsine münasib bir şekilde; hadsiz bir şefkat-i mukaddese ve nihayetsiz bir muhabbet-i münezzehesi vardır.

Elbette o şefkat-i mukaddeseden ve o muhabbet-i münezzeheden gelen hadsiz bir şevk-i mukaddes vardır. Ve o şevk-i mukaddesten gelen hadsiz bir sürur-u mukaddes vardır. Ve o sürur-u mukaddesten gelen, tabiri caiz ise, hadsiz bir lezzet-i mukaddese vardır.

Ve elbette o lezzet-i mukaddese ile beraber; hadsiz onun merhameti cihetiyle faaliyet-i kudreti içinde, mahlukatının istidadları kuvveden fiile çıkmasından ve tekemmül etmesinden neş’et eden, o mahlukatın memnuniyetlerinden ve kemallerinden gelen Zât-ı Rahman ve Rahîm’e ait, tabiri caiz ise, hadsiz memnuniyet-i mukaddese ve hadsiz iftihar-ı mukaddes vardır ki; hadsiz bir surette, hadsiz bir faaliyeti iktiza ediyor. Ve o hadsiz faaliyet dahi, hadsiz bir tebdil ve tağyir ve tahvil ve tahribi dahi iktiza ediyor. Ve o hadsiz tağyir ve tebdil dahi; mevt ve ademi, zeval ve firakı iktiza ediyor.

Bir zaman, hikmet-i beşeriyenin masnuatın gayelerine dair gösterdiği faideler nazarımda çok ehemmiyetsiz göründü. Ve ondan bildim ki, o hikmet abesiyete gider. Onun için feylesofların ileri gidenleri, ya tabiat dalaletine düşer veya Sofestaî olur veya ihtiyar ve ilm-i Sâni’i inkâr eder veya Hâlık’a “mûcib-i bizzât” der.

İşte o zaman rahmet-i İlahiye, Hakîm ismini imdadıma gönderdi; bana da masnuatın büyük gayelerini gösterdi.

• Yani herbir masnu’ öyle bir mektub-u Rabbanîdir ki, umum zîşuur onu mütalaa eder. Şu gaye bir sene bana kâfi geldi.

Sonra san’attaki hârikalar inkişaf etti, o gaye kâfi gelmemeye başladı. Daha çok büyük diğer bir gaye gösterildi.

• Yani: Herbir masnu’un en mühim gayeleri Sâni’ine bakar; onun kemalât-ı san’atını ve nukuş-u esmasını ve murassaat-ı hikmetini ve hedaya-yı rahmetini, onun nazarına arzetmek ve cemal ve kemaline bir âyine olmaktır, bildim. Şu gaye hayli zaman bana kâfi geldi.

Sonra san’at ve icad-ı eşyadaki hayret-engiz faaliyet içinde, gayet derecede sür’atli tağyir ve tebdildeki mu’cizat-ı kudret ve şuunat-ı rububiyet göründü. O vakit bu gaye dahi kâfi gelmemeye başladı. Belki şu gaye kadar büyük bir muktezi ve dâî dahi lâzımdır bildim. İşte o vakit, şu İkinci Remiz’deki mukteziler ve gelecek işaretlerdeki gayeler gösterildi. Ve yakînen bana bildirildi ki:

• “Kâinattaki kudretin faaliyeti ve seyr ü seyelan-ı eşya o kadar manidardır ki; o faaliyet ile Sâni’-i Hakîm, enva’-ı kâinatı konuşturuyor.” Güya göklerin ve zeminin müteharrik mevcudları ve hareketleri, onların o konuşmalarındaki kelimelerdir ve taharrük ise bir tekellümdür. Demek faaliyetten gelen harekât ve zeval, bir tekellümat-ı tesbihiyedir. Ve kâinattaki faaliyet dahi kâinatın ve enva’ının sessizce bir konuşması ve konuşturmasıdır.

Üçüncü Remiz: Eşya zeval ve ademe gitmiyor, belki daire-i kudretten daire-i ilme geçiyor; âlem-i şehadetten, âlem-i gayba gidiyor; âlem-i tegayyür ve fenadan, âlem-i nura, bekaya müteveccih oluyor. Hakikat nokta-i nazarında eşyadaki cemal ve kemal; esma-i İlahiyeye aittir ve onların nukuş ve cilveleridir. Madem o esma bâkidirler ve cilveleri daimîdir; elbette nakışları teceddüd eder, tazelenir, güzelleşir. Ademe ve fenaya gitmiyor; belki yalnız itibarî taayyünleri değişir ve medar-ı hüsn ü cemal ve mazhar-ı feyz ü kemal olan hakikatları ve mahiyetleri ve hüviyet-i misaliyeleri bâkidirler.

• Zîruh olmayanlar, doğrudan doğruya onlardaki hüsn ü cemal esma-i İlahiyeye aittir, şeref onlaradır, medih onların hesabına geçer, güzellik onlarındır, muhabbet onlara gider. O âyinelerin değişmesiyle onlara bir zarar îras etmez.
• Eğer zîruh ise, zevil-ukûlden değilse, onların zeval ve firakı, bir adem ve fena değil; belki vücud-u cismanîden ve vazife-i hayatın dağdağasından kurtulup, kazandıkları vazifenin semerelerini bâki olan ervahlarına devrederek; onların o ervah-ı bâkiyeleri dahi birer esma-i İlahiyeye istinad ederek devam eder, belki kendine lâyık bir saadete gider.
• Eğer o zîruhlar zevil-ukûlden ise; zâten saadet-i ebediyeye ve maddî ve manevî kemalâta medar olan âlem-i bekaya ve o Sâni’-i Hakîm’in dünyadan daha güzel, daha nurani olan âlem-i berzah, âlem-i misal, âlem-i ervah gibi diğer menzillerine, başka memleketlerine bir seyr ü seferdir; bir mevt ü adem ve zeval ü firak değil, belki kemalâta kavuşmaktır.

Elhasıl: Madem Sâni’-i Zülcelal vardır ve bâkidir ve sıfât ve esması daimî ve sermedîdirler; elbette o esmanın cilveleri ve nakışları, bir manevî beka içinde teceddüd eder; tahrib ve fena, i’dam ve zeval değildirler. Malûmdur ki insan insaniyet cihetiyle ekser mevcudatla alâkadardır. Onların saadetleriyle mütelezziz ve helâketleriyle müteellimdir. Hususan zîhayat ile ve bilhâssa nev’-i beşerle ve bilhâssa sevdiği ve istihsan ettiği ehl-i kemalin âlâmıyla daha ziyade müteellim ve saadetleriyle daha ziyade mes’ud olur. Hattâ şefkatli bir vâlide gibi, kendi saadetini ve rahatını, onların saadeti için feda eder.

İşte her mü’min derecesine göre, nur-u Kur’an ve sırr-ı iman ile, bütün mevcudatın saadetleriyle ve bekalarıyla ve hiçlikten kurtulmalarıyla ve kıymetdar mektubat-ı Rabbaniye olmalarıyla mes’ud olabilir ve dünya kadar bir nur kazanabilir. Herkes derecesine göre bu nurdan istifade eder. Eğer ehl-i dalalet ise; kendi elemiyle beraber, bütün mevcudatın helâketiyle ve fenasıyla ve zahirî i’damlarıyla, zîruh ise âlâmlarıyla müteellim olur. Yani onun küfrü, onun dünyasına adem doldurur, onun başına boşaltır; daha Cehennem’e gitmeden Cehennem’e gider.

Dördüncü Remiz: Çok yerlerde dediğimiz gibi, bir padişahın sultan, halife, hâkim, kumandan gibi muhtelif ünvanlar ve sıfatlardan neş’et eden muhtelif ayrı ayrı devair-i teşkilâtı olduğu gibi; Cenab-ı Hakk’ın esma-i hüsnasının hadd ü hesaba gelmez türlü türlü tecelliyatı vardır. Mahlukatın tenevvü’leri ve ihtilafları, o tecelliyatın tenevvü’lerinden ileri geliyor. İşte her kemal ve cemal sahibi, fıtraten cemal ve kemalini görmek ve göstermek istemesi sırrınca; o muhtelif esma dahi, daimî ve sermedî oldukları için, daimî bir surette Zât-ı Akdes hesabına tezahür isterler; yani nakışlarını görmek isterler; yani kendi nakışlarının âyinelerinde cilve-i cemallerini ve in’ikas-ı kemallerini görmek ve göstermek isterler; yani kâinat kitab-ı kebirini ve mevcudatın muhtelif mektubatını ânen fe-ânen tazelendirmek; yani yeniden yeniye manidar yazmak; yani bir tek sahifede ayrı ayrı binler mektubatı yazmak ve herbir mektubu, Zât-ı Mukaddes ve Müsemma-yı Akdes’in nazar-ı şuhuduna izhar etmekle beraber; bütün zîşuurun nazar-ı mütalaasına göstermek ve okutturmak iktiza ederler. Bu hakikata işaret eden şu hakikatlı şiire bak:

Kitab-ı âlemin yaprakları, enva’-ı nâma’dud

Huruf ile kelimatı dahi, efrad-ı nâmahdud

Yazılmış destgâh-ı Levh-i Mahfuz-i hakikatta

Mücessem lafz-ı manidardır, âlemde her mevcud.

تَاَمَّلْ سُطُورَ الْكَائِنَاتِ فَاِنَّهَا مِنَ الْمَلاَِ اْلاَعْلَى اِلَيْكَ رَسَائِلُ

Beşinci Remiz: İki nüktedir.

(İmanın ne kadar kıymetdar olduğunun anlaşılması eşyanın zeval ve fenaya gitmesini iktiza eder. Zira herbir şey, Vâcib-ül Vücud’a intisab noktasında bütün mevcudatla münasebetdar olur. Firaklar, zevaller, o noktada yoktur. Bir ân-ı seyyale yaşamak, hadsiz envâr-ı vücuda medardır.

(Hem iman bir intisab olmasından dolayı eşyanın Cenab-ı Hakla olan nisbetinin artması için eşya zeval ve fenaya gönderiliyor. “S. T.”)

(Hem Cenab-ı Hakkın Vacib-ül Vücud olduğunun anlaşılması için eşya zeval ve fenaya gönderiliyor. Zira eşya zeval ve fenaya gittiği halde yerine yenilerinin gelmesi Cenab-ı Hakkın Vacib-ül Vücud olup baki ve sermedi olduğunu gösteriyor. “M. T.”)

Birinci Nükte: Madem Cenab-ı Hak var, herşey var. Madem Cenab-ı Vâcib-ül Vücud’a intisab var, herşey için bütün eşya var. Çünki Vâcib-ül Vücud’a nisbetle herbir mevcud, bütün mevcudata, vahdet sırrıyla bir irtibat peyda eder. Demek Vâcib-ül Vücud’a intisabını bilen veya intisabı bilinen herbir mevcud, sırr-ı vahdetle, Vâcib-ül Vücud’a mensub bütün mevcudatla münasebetdar olur. Demek herbir şey, o intisab noktasında hadsiz envâr-ı vücuda mazhar olabilir. Firaklar, zevaller, o noktada yoktur. Bir ân-ı seyyale yaşamak, hadsiz envâr-ı vücuda medardır.

Eğer o intisab olmazsa ve bilinmezse, hadsiz firaklara ve zevallere ve ademlere mazhar olur. Çünki o halde alâkadar olabileceği herbir mevcuda karşı bir firakı ve bir iftirakı ve bir zevali vardır. Demek kendi şahsî vücuduna, hadsiz ademler ve firaklar yüklenir. Bir milyon sene vücudda kalsa da (intisabsız); evvelki noktasındaki o intisabdaki bir an yaşamak kadar olamaz. Onun için ehl-i hakikat demişler ki: “Bir ân-ı seyyale vücud-u münevver, milyon sene bir vücud-u ebtere müreccahtır.” Yani: “Vücud-u Vâcib’e nisbet ile bir an vücud, nisbetsiz milyon sene bir vücuda müreccahtır.” Hem bu sır içindir ki, ehl-i tahkik demişler: “Envâr-ı vücud ise Vâcib-ül Vücud’u tanımakladır.” Yani: “O halde kâinat, envâr-ı vücud içinde olarak melaike ve ruhaniyat ve zîşuurlar ile dolu görünür. Eğer onsuz olsa adem zulümatları, firak ve zeval elemleri herbir mevcudu ihata eder. Dünya, o adamın nazarında boş ve hâlî bir vahşetgâh suretinde görünür.”

Evet nasılki bir ağaç meyvelerinin herbirisi, ağacın başındaki bütün meyvelere karşı birer nisbeti var ve o nisbetle birer kardeşi, arkadaşı mevcud olduğundan, onların adedince ârızî vücudları vardır. Ne vakit o meyve ağacın başından kesilse, herbir meyveye karşı bir firak ve zeval hasıl olur. Herbir meyve onun için madum hükmündedir. Haricî bir zulmet-i adem ona hasıl oluyor. Öyle de: Kudret-i Ehad-i Samed’e intisab noktasında herşey için bütün eşya var. Eğer intisab olmazsa, her şey için eşya adedince haricî ademler var.

İşte şu remizden, imanın azamet-i envârına bak ve dalaletin dehşetli zulümatını gör. Demek iman, şu remizde beyan edilen hakikat-ı âliye-i nefs-ül emriyenin ünvanıdır ve iman ile ondan istifade edebilir. Eğer iman olmazsa nasılki kör, sağır, dilsiz, akılsız adama herşey madumdur; öyle de imansıza herşey madumdur, zulümatlıdır.

İkinci Nükte: Dünyanın ve eşyanın üç tane yüzü var.

(Belki her şeyin gayat-ı vücudu ve netaic-i hayatı üç kısımdır. Sözler 75

Bu makamda ise eşyanın vücuddan gitmesi zeval ve fenaya maruz kalmasının üç yüzü nazara veriliyor. Birinci yüz itibariyle Esma-i İlahîyenin tazelenmesi için İkinci yüz itibariyle âhirete semere vermesi için Üçüncü yüz itibariyle fanilerin üstünde beka ve hayat cilvelerini görmek için eşya zeval ve fenaya gitmelidir.)

Birinci Yüzü: Esma-i İlahiyeye bakar, onların âyineleridir. Bu yüze zeval ve firak ve adem giremez; belki tazelenmek ve teceddüd var.

İkinci Yüzü: Âhirete bakar, âlem-i bekaya nazar eder, onun tarlası hükmündedir. Bu yüzde bâki semereler ve meyveler yetiştirmek var; bekaya hizmet eder, fâni şeyleri bâki hükmüne getirir. Bu yüzde dahi mevt ve zeval değil, belki hayat ve beka cilveleri var.

Üçüncü Yüzü: Fânilere, yani bizlere bakar ki; fânilerin ve ehl-i hevesatın maşukası ve ehl-i şuurun ticaretgâhı ve vazifedarların meydan-ı imtihanlarıdır. İşte bu üçüncü yüzündeki fena ve zeval, mevt ve ademin acılarına ve yaralarına merhem için o üçüncü yüzün içyüzündeki beka ve hayat cilveleri var.

(Üçüncü yüzün içyüzündeki beka ve hayat cilvelerine mazhar olmanın yolu ehl-i hevesatın maşukası olan ve fenaya giden dünyanın zahir yüzü arkasında ehl-i şuurun ticaretgâhı ve vazifedarların meydan-ı imtihanı olan dünyanın esma-i İlahiyeye ve âhirete bakan ilk iki yüzüne muvafık hareket etmektir.)

Elhasıl: Şu mevcudat-ı seyyale, şu mahlukat-ı seyyare, Vâcib-ül Vücud’un envâr-ı icad ve vücudunu tazelendirmek için müteharrik âyineler ve değişen mazharlardır.