Mücmel Sözler

SÖZLER

Birinci Söz

Birinci Söz’ün ikinci Sözle olan münasebeti; insan, acz ve fakrını anlayıp Rububiyete karşı muvafık ubudiyetle mukabele ederse; selâmet bulur. Hülasa, Bismillah selâmeti netice veriyor. İkinci Sözde ise selâmet ve emniyet, yalnız İslâmiyette ve imanda olduğunun isbatı yapılıyor..

“Bismillah’ın” ne büyük tükenmez bir kuvvet, ne çok bitmez bir bereket olduğunu Arab çöllerinde seyahat eden Bedevî temsilî hikâyeciğiyle anlatıyor. Mütevazi olmayı ders veriyor.

Hakikatında ise “Bismillah’ın” mübarek bir define olduğunu; definenin içerisinde insanın nihayetsiz aczi ve fakrı bulunduğunu; eğer insan aczine karşı nokta-i istinad olarak nihayetsiz bir kudrete, fakrına istimdat olarak da nihayetsiz bir rahmete dayansa o nihayetsiz acz ve fakrı Kadîr-i Rahîm’in dergâhında en makbul bir şefaatçı olacağını anlatıyor.

Hem Bismillah’ta iki mana var; biri Cenâb-ı Hakkın tüm isimleri ile Rububiyyetini tanımak, bilmek, delillerini görmek; diğeri her ismin iktizasına göre hareket etmektir ki, ubudiyyet dairesini ifade ediyor. Birinci Sözde her şeyin, Cenâb-ı Hakk’ın namına hareket ettiğine dair yedi misal gösterilmiştir. (1) zerrecikler gibi tohumlar, çekirdekler, (2) her bir ağaç, (3) her bir bostan, (4) her bir inek, deve, koyun, keçi gibi mübarek hayvanlar, (5) her bir nebat ve ağaç ve otların ipek gibi yumuşak kök ve damarları, (6) yapraklar, (7) eşyadaki salabet ve hararet gibi sıfatlar “Bismillah” der.

Sual: Tablacı hükmünde olan insanlara bir fiyat veriyoruz. Acaba asıl mal sahibi olan Allah, ne fiyat istiyor?

Elcevap: Evet, o Mün’im-i Hakiki, bizden o kıymettar nimetlere, mallara bedel istediği fiyat ise üç şeydir. Biri zikir, biri şükür, biri fikirdir.

***

On Dördüncü Lem’a’nın İkinci Makamı

Birinci Söz’ün Ondördüncü Lem’anın İkinci Makamı ile olan münasebeti; Risale-i Nur’un birinci kısmı olan Birinci Sözde, çekirdek hükmünde hakaik-i imanîye tahkik ve tahlil edilmiştir. Birinci Sözden buraya kadar ağaç hükmünde olan hakikatler tafsilli izah edilmiştir. Ondördüncü Lem’anın İkinci Makamı ise meyve hükmündeki hakikatın tecemmü ettiği kısımdır. Onbeşinci Lem’a olan fihrist risalesinde ise hakikat icmalen gösterilmiştir.

Birinci Sözle bu ikinci makamı birlikte düşündüğümüzde iki risalenin bize verdiği ders; İnsan, kendisinin acz ve fakrına ve ihtiyaçlarının hadsizliğine bakıp kâinat sahrasının Malik-i Ebedisi ve Hâkim-i Ezelisinin ismini alarak, Peygamber’e (A.S.M.) salavat getirip sünneti seniyyesine uyması gerektiğidir.

Birinci Sır

“بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحٖيمِ ” kâinatta, küre-i arzda ve insanda tecelli eden bütün isimlerin unvanıdır.

Kâinatın heyet-i mecmuasındaki eczaların bir Mabud’un evamirine itaatlerinde ve ibadet denilen bir gaye ve maksad için yaptıkları fıtrî vazifelerinde Uluhiyyet Hakikatı görünüyor.

Küre-i Arz sîmasında nebatat ve hayvanatın tedbir ve terbiye ve idaresindeki teşabüh, tenasüb, intizam, insicam, lütuf ve merhametten tezahür eden sikke-i kübra-i Rahmaniyettir ki, ” بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ ” ona bakıyor.

Sonra insanın mahiyet-i câmiasının sîmasındaki letaif-i re’fet ve dekaik-ı şefkat ve şuaat-ı merhamet-i İlahiyeden tezahür eden sikke-i ulya-i Rahîmiyettir ki, “بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحٖيمِ ” deki ” الرَّحٖيمِ” ona bakıyor.

İkinci Sır

İnsanın mahiyet âyinesinde bütün isimlerin cilvelerini irae eden ” بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحٖيمِ “dir.

Kâinat ağacının meyvesi küre-i arz dersek çekirdeği de insandır. Ağaçta olan her şeyin çekirdekte de bulunması sırrıyla kâinatta tecelli eden binbir esma insanda da tecelli eder. Bismillahirrahmanirrahîm, binbir ismi ile Cenâb-ı Hakkı tanımamız için Rahmet tarafından bize verilen bir hediyedir. Yoksa insan kâinatta tecelli eden binbir esmayı ihata edemez. Ancak kendinde tecelli eden bütün esmayı görüp sair mahlûkatta görünen bütün esma ile birleştirmekle kâinatta tecelli eden binbir esmayı ihata edebilir.

Üçüncü Sır

Rahmet şuunatının kâinatta, küre-i arzda ve insanın mahiyet-i manevîyesinin sîmasında tecelliyatı gösteriliyor.

Kâinatta; Şems ve Kamer’i, anasır ve maadini, nebatat ve hayvanatı; bir nakş-ı a’zamın atkı ipleri gibi o binbir isimlerin şualarıyla tanzim etmesi ve hayata hâdim etmesi ve nebatî ve hayvanî olan umum vâlidelerin gayet şirin ve fedakârane şefkatleriyle şefkatini göstermesi ve zevilhayatı hayat-ı insaniyeye müsahhar etmesi ve ondan rububiyet-i İlahiyenin gayet güzel ve şirin bir nakş-ı a’zamını ve insanın ehemmiyetini gösteren en parlak rahmetini izhar etmesi ile o Rahman-ı Zülcemalin Rahmet Şuaatı biliniyor.

Küre-i Arzda; zeminde dörtyüzbin muhtelif ayrı ayrı nebatatın ve hayvanatın taifelerini, hiçbirini unutmayarak, şaşırmayarak, vakti vaktine kemal-i intizam ile hikmet ve inayet ile terbiye ve idare etmesi ile Rahmet Şuaatı biliniyor.

İnsanın mahiyet-i manevîyesinin sîmasına akıl, kalb ve ruh gibi cihazlar vermesiyle ve maddi simasına da bir teşahhusatı vechi vermesiyle Rahmet Şuaatı biliniyor.

İnsan, Rahmetin Şuaatını göremiyorsa; Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın yüzondört surelerinin başlarına ve hem bütün mübarek kitabların ibtidalarına ve umum mübarek işlerin mebde’lerine baksın.

Dördüncü Sır

Nihayetsiz Rahmete karşı mukabele tarzımızın nasıl olması gerektiği gösteriliyor.

Kur’an-ı Hakîm, cüz’iyatta ve nev’ide sikke-i ehadiyeti göstermek ve Zât-ı Ehad’i mülahaza ettirmek için kâinatın daire-i a’zamından meselâ semavat ve arzın hilkatinden bahsettiği vakit, birden en küçük bir daireden ve en dakik bir cüz’îden meselâ insanın renginden bahseder.

Hem sikke-i ehadiyete nazarları çevirmek ve kalbleri celbetmek için o sikke-i ehadiyet üstünde rahmet sikkesini ve rahîmiyet hâtemini koymuştur.

Ve bize hakiki hitaba muhatablık makamında, elimize Kur’an’ın mücmel bir hülâsası olan Fatiha’yı ve Fatiha’nın fihristesi olan Bismillahirrahmanirrahîm’i vermiştir.

Beşinci Sır

Besmelenin Hadîs-i Şerif’deki tefsiri gösteriliyor.

Hadîs-i Şerifin çok makasıdından birisi şudur ki: İnsan, ism-i Rahman’ı tamamıyla gösterir bir surettedir. İnsanın suret-i câmiası, küçük bir mikyasta zeminin sîması ve kâinatın sîması gibi yine o ism-i Rahman’ın cilve-i etemmini gösterir demektir. “İnsanda suret-i Rahman var” vuzuh-u delaletine ve kemal-i münasebetine işareten denilmiş ve denilir.

Altıncı Sır

Rahmet hazinesinin vesileleri gösteriliyor.

Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın sünneti ve ona edilen salâvatlar Rahmet hazinesinin vesilesi olduğu gibi “Bismillahirrahmanirrahîm” de Rahmet hazinesinin diğer bir vesilesidir.

O Zât-ı Akdes’e ve o Şems-i Ezel ve Ebed’e biz çendan nihayetsiz uzağız, yanaşamayız. Fakat onun ziya-i rahmeti, onu bize yakın ediyor.

O Rahmet hazinesini bulmanın çaresi: Rahmetin en parlak bir misali ve mümessili olan Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın sünnetidir ve tebaiyetidir. Ve bu Rahmeten-lil-Âlemîn olan rahmet-i mücessemeye vesile ise salâvattır.

İkinci Söz

Birinci Söz’ün ikinci Sözle olan münasebeti; Birinci Sözde Cenâb-ı Hakkı tanımak ve onun namına hareket etmek gerektiği anlatılıyor. Yani insan acz ve fakrını anlayıp Rububiyete karşı muvafık ubudiyetle mukabele ederse; selâmet bulur. İkinci Sözde ise selâmet ve emniyet, yalnız İslâmiyette ve imanda olduğunun isbatı yapılıyor.

İkinci Sözde, imanda ne kadar büyük bir saadet ve nimet ve ne kadar büyük bir lezzet ve rahat bulunduğunu temsilî hikâyecikte, keyif ve ticaret için seyahat eden iki adamın gördükleri vaziyet ile anlatıyor.

Hakikatında ise dünyanın, vefiyat ve tevellüdat-ı hayvaniye ve insaniyenin, bütün zihayatın, bütün sadaların ve bütün mevcudatın mü’minin, kâfirin veya fasık-ı gafilin nazarlarında aldığı vaziyet gösterilmiştir. Neticede mü’min nazarıyla görülen saadet, nimet, lezzet ve rahatın binler nümunesinden beşine, kâfir veya fasık-ı gafilin nazarıyla görülen şekavet, nıkmet, azab ve sıkıntının binler nümunesinden dördüne işaret edilmiştir.

(Bu makamda akla gelen mukadder dört sualin cevabına bakacağız.

Birincisi: Ne için iman edeceğiz. Büyük bir saadet ve nimete, lezzet ve rahata mazhar olmak için iman edeceğiz.

İkincisi: Neye iman edeceğiz. Bu kâinat, nihayet derecede âdil, merhametkâr, raiyet-perver, muktedir, intizam-perver, müşfik bir melikin mülkü olduğuna iman edeceğiz.

Üçüncüsü: İman etmenin ne kârı vardır. Dünyada dahi manevî bir Cennet saadetini yaşamaktır. Dünyanın, vefiyat ve tevellüdat-ı hayvaniye ve insaniyenin, bütün zihayatın, bütün sadaların ve bütün mevcudatın hakikatlarını anlamaktan ileri gelen bir saadeti yaşamaktır.

Dördüncüsü: İman etmemenin ne zararı vardır. Dünyada dahi manevî bir Cehennem azabını tatmaktır. Dünyanın, vefiyat ve tevellüdat-ı hayvaniye ve insaniyenin, bütün zihayatın ve bütün mevcudatın hakikatlarını bilmemekten ileri gelen korku azabını tatmaktır.

Bu sözde iman etmenin âhirette ki faydalarından ziyade dünyevi faydalarından bahsedilmiştir.)

Üçüncü Söz

İkinci Söz’ün Üçüncü Sözle olan münasebeti; İkinci Sözde imanda ne kadar büyük bir saadet ve nimet ve ne kadar büyük bir lezzet ve rahat bulunduğu izah edilmişti. Üçüncü Sözde ise imandaki saadete insanı götüren ibadete olan ihtiyacımız gösterilmiştir.

Zira insan hakiki saadeti muhtaç olduğu nihayetsiz şeylerin eline verilmesi ve maruz olduğu hadsiz musibetlerden korunması ile elde eder. Sermaye ve iktidarının dairesi, fiili dua ile Allah’tan isteyebildiği kadardır. Fakat emelleri, arzuları ve elemleri ve belaları ise; dairesi, gözü, hayali nereye yetişirse ve gidinceye kadar geniştir. Bu derece âciz ve zaîf, fakir ve muhtaç olan ruh-u beşere ibadet, tevekkül, tevhid, teslim; ne kadar azîm bir kâr, bir saadet, bir nimettir.

Üçüncü Sözde ibadette, ne büyük bir ticaret ve saadet; fısk ve sefahette, ne büyük bir hasaret ve helâket olduğu temsilî hikâyecikle anlatılmaktadır. Temsilde, uzak bir şehire gitmek için emir alan iki askerin çanta ve silahını taşımak veya taşımamak hususundaki vaziyetleri anlatılıyor.

Hakikatında ise dört sualin cevabı veriliyor.

Birincisi: İnsan dünyaya niçin gelmiştir. Uzak bir şehire gitmek için gelmiştir. O yol ise, hayat yoludur ki; âlem-i ervahtan gelip kabirden geçer, âhirete gider.

İkincisi: İbadet eden insan ile ibadet etmeyen insan arasında ne fark vardır. İbadet eden insan bir batman ağırlığı omuzuna ve beline yükler. Fakat kalbi ve ruhu, binler batman minnetlerden ve korkulardan kurtulur. İbadet etmeyen insanın cismi bir batman ağırlıktan kurtulur, fakat kalbi binler batman minnetler altında ve ruhu hadsiz korkular altında ezilir.

Üçüncüsü: İbadet etmenin ne kârı vardır. Zararı olmamakla beraber, onda giden yolculardan ondan dokuzu büyük kâr ve rahat görür.

Dördüncüsü: İbadet etmemenin ne zararı vardır. Fısk ve sefahet yolu ise; -hattâ fâsıkın itirafıyla dahi- menfaatsız olduğu halde, ondan dokuz ihtimal ile şekavet-i ebediye helâketi vardır.

Bu sözde ibadet etmenin âhirette ki faydalarından ziyade dünyevi faydalarından bahsedilmiştir.

Dördüncü Söz

Üçüncü Söz’ün Dördüncü Sözle olan münasebeti; Üçüncü Sözde imandaki saadete insanı götüren ibadete olan ihtiyacımız gösterilmiştir. Dördüncü Sözde ise ibadetin fihristesi olan namazın, ne kadar kıymetdar ve mühim olduğu, hem ne kadar ucuz ve az bir masraf ile kazanıldığı, hem namazsız adam ne kadar divane ve zararlı olduğu bir temsilî hikâyecikle anlatılıyor.

Temsilde, bir zaman büyük bir hâkimin iki hizmetkârını -herbirisine yirmidört altun verip- iki ay uzaklıkta has ve güzel bir çiftliğine ikamet etmeleri için göndermesi anlatılıyor. Hikâyede biletin kıymeti, hem ne kadar ucuz ve az bir masrafla kazanıldığı, hemde bileti almayan adamın ne kadar divane ve zararlı olduğu vurgulanıyor.

Hakikatında ise üç mes’eleyi izah ediyor.

Birincisi: Amele göre, takva kuvvetine göre, mütefavit derecede kat’edilecek olan kabirden, haşirden, ebede giden beşer yolculuğunda namazın, ne kadar kıymetdar ve mühim olduğunu,

İkincisi: Birtek saatin, beş vakit namaza abdestle kâfi gelmesinden dolayı, namazın ne kadar ucuz ve az bir masrafla kazanıldığını,

Üçüncüsü: Uzun hayat-ı ebediyeye birtek saatini sarfetmeyenin; ne kadar zarar ettiğini, ne kadar nefsine zulmettiğini, ne kadar hilaf-ı akıl hareket ettiğini izah ediyor.

Beşinci Söz

Dördüncü Söz’ün Beşinci Sözle olan münasebeti; Dördüncü Sözde namaz vazifesinin ne kadar kıymetdar ve mühim olduğunu, hem ne kadar ucuz ve az bir masraf ile kazanıldığını, hem namazsız adam ne kadar divane ve zararlı olduğu anlatıldı. Beşinci Sözde ise Namaz kılmak ve büyük günahları işlememenin ne derece hakikî bir vazife-i insaniye ve ne kadar fıtrî, münasib bir netice-i hilkat-ı beşeriye olduğu bir temsilî hikâyecikle anlatılıyor.

Temsilde, seferberlikte aynı taburda bulunan biri acemi, nefisperver diğeri muallem, vazifeperver iki neferin vaziyetleri anlatılıyor. Askerin hakiki vazifesinin talim ve cihad olduğunu, bu vazifeninde asker için ne kadar fıtrî, münasib olduğunu hem devletin vazifesine karışmamak gerektiğini, devletin vazifesinin bizi beslemek ve teshilat ile yardım etmek olduğunu anlatıyor.

Hakikatında ise imtihan için dünya meydanına gönderilen müttaki bir müslümanın cem’iyet-i beşeriyede, İslâm cemaati içindeki vazifesinin (başta namaz olarak) feraiz-i diniyesini bilmek ve işlemek ve kebairi terk ve günahları işlememek için nefis ve şeytanla mücahede etmek ve hayatı verene ve besleyene perestiş edip yalvarmak, ona tevekkül edip emniyet etmek olduğu anlatılıyor. Rezzak-ı Hakikî’nin vazifesi ise; bize hayatı verip beslemek olduğu anlatılıyor.

Hem insanın ibadet için halk olunduğunu, fıtratı ve cihazat-ı manevîyesinin gösterdiği anlatılıyor. Zira insan hayat-ı dünyeviyesine lâzım olan amel ve iktidar cihetinde en edna bir serçe kuşuna yetişemez fakat hayat-ı manevîye ve uhreviyesine lâzım olan ilim ve iftikar ile tazarru’ ve ibadet cihetinde ise hayvanatın sultanı ve kumandanı hükmündedir.

Altıncı Söz

Beşinci Söz’ün Altıncı Sözle olan münasebeti; Beşinci Sözde namaz kılmanın ve büyük günahları işlememenin ne derece hakikî bir vazife-i insaniye ve ne kadar fıtrî, münasib bir netice-i hilkat-ı beşeriye olduğu anlatıldı. Altıncı Sözde ise hakikî bir vazife olan ibadetin en kemal noktası, neticeleri ile birlikte gösteriliyor.

Altıncı Sözde, Nefis ve malını Cenâb-ı Hakk’a satmanın beş derece kâr içinde kârlı bir ticaret olduğunu ve ona abd ve asker olmanın ne kadar şerefli bir rütbe olduğu bir temsilî hikâyecikle anlatılıyor. Temsilde, bir padişah raiyetinden iki adama; içinde fabrika, makine, at, silâh gibi her şeyin var olduğu bir çiftliği emaneten verir. Fakat fırtınalı bir muharebe zamanı olduğundan, hiçbir şey kararında kalmaz. Ya mahvolur veya tebeddül eder gider. Padişah, o iki nefere kemal-i merhametinden bir yaver-i ekremini gönderdi. Yaver-i Ekrem gayet merhametkâr bir ferman ile onlara tebliğ ediyordu: “Elinizde olan emanetimi bana satınız. Tâ, sizin için muhafaza edeyim, beyhude zayi’ olmasın.” diyerek onları beş nevi kâra davet ediyor.

Hakikatında ise nefis ve malını Cenâb-ı Hakk’a satmakta ki beş derece kâr ve satmamakta ki beş derece hasaret izah edilmiştir.

1. Fâni mal, (evlâd ve perestiş ettiğin nefis ve heva ve meftun olduğun gençlik ve hayat) beka bulur.

2. Hem cennet gibi bir fiat veriliyor.

3. Hem her âza ve hasselerin kıymeti, birden bine çıkar.

4. Hem vicdanı daimi azabtan kurtulur.

5. Hem bütün o âza ve âletlerin ibadeti ve tesbihatı ve o yüksek ücretleri, en muhtaç olduğun bir zamanda, Cennet yemişleri suretinde verilir.

İşte bu beş mertebe kârlı ticareti yapmazsan, şu kârlardan mahrumiyetten başka, beş derece hasaret içinde hasarete düşeceksin.

1. Fani mal, (evlâd ve perestiş ettiğin nefis ve heva ve meftun olduğun gençlik ve hayat) zayi’ olup kaybolacak, senin elinden çıkacaklar. Fakat günahlarını, elemlerini sana bırakıp boynuna yükletecekler.

2. Hem emanette hıyanet cezasını çekeceksin.

3. Hem bütün o kıymetdar cihazat-ı insaniyeyi, hayvanlıktan çok aşağı bir derekeye düşürüp hikmet-i İlahiyeye iftira ve zulmettin.

4. Hem acz ve fakrın ile beraber, o pek ağır hayat yükünü, zaîf beline yükleyip zeval ve firak sillesi altında daim vaveylâ edeceksin.

5. Hem hayat-ı ebediye esasatını ve saadet-i uhreviye levazımatını tedarik etmek için verilen akıl, kalb, göz ve dil gibi güzel hediye-i Rahmaniyeyi, Cehennem kapılarını sana açacak çirkin bir surete çevirmektir.

Allah’a abd ve asker olmak, öyle şerefli bir rütbe, öyle lezzetli bir şereftir ki, tarif edilmez. Vazife ise: Yalnız bir asker gibi Allah namına işlemeli, başlamalı. Ve Allah hesabıyla vermeli ve almalı. Ve izni ve kanunu dairesinde hareket etmeli, sükûnet bulmalı. Kusur etse, istiğfar etmeli. Yâ Rab! Kusurumuzu afvet, bizi kendine kul kabul et, emanetini kabzetmek zamanına kadar bizi emanette emin kıl. Âmîn demeli ve ona yalvarmalı…

Yedinci Söz

Altıncı Söz’ün Yedinci Sözle olan münasebeti; Altıncı Sözde hakikî bir vazife olan ibadetin en kemal noktası neticeleri ile birlikte gösterildi. Yedinci Sözde ise fıtratın tatmin olması; fıtratın kemali, insanın saadeti beyan ediliyor.

Yedinci Sözde,

1. Şu kâinatın tılsım-ı muğlakını açan (وَ بِالْيَوْمِ اْلآخِرِ) (آمَنْتُ بِاللّٰهِ) ruh-u beşer için saadet kapısını fetheden ne kadar kıymetdar iki tılsım-ı müşkil-küşa olduğu (İnsanın saadeti)

2. Ve sabır ile Hâlıkına tevekkül ve iltica ve şükür ile Rezzakından sual ve dua; ne kadar nâfi’ ve tiryak gibi iki ilâç olduğu; (Fıtratın tatmini)

3. Ve Kur’an’ı dinlemek, hükmüne inkıyad etmek, namazı kılmak, kebairi terk etmek; ebed-ül âbâd yolculuğunda ne kadar mühim, değerli revnakdar bir bilet, bir zâd-ı âhiret, bir nur-u kabir olduğu (Fıtratın kemali) bir temsilî hikâyecikle anlatılıyor.

Temsilde, bir askerin meydan-ı harb ve imtihanda, kâr ve zarar deveranında düştüğü pek müdhiş vaziyeti anlatılıyor. Şöyle ki:

Sağ ve sol iki tarafından dehşetli derin iki yara ile yaralı ve arkasında cesîm bir arslan, ona saldırmak için bekliyor gibi duruyor.

Ve gözü önünde bir darağacı dikilmiş, bütün sevdiklerini asıp mahvediyor, onu da bekliyor.

Hem bu hali ile beraber uzun bir yolculuğu var, nefyediliyor.

Böyle bir askere yapılabilecek en makul teklif, Hızır gibi hayırhah, nuranî bir zâttan geliyor. O zat ona der:

1. “Me’yus olma sana iki tılsım verip öğreteceğim. Güzelce istimal etsen, o arslan, sana müsahhar bir at olur. Hem o darağacı, sana keyif ve tenezzüh için hoş bir salıncağa döner.

2. Hem sana iki ilâç vereceğim. Güzelce istimal etsen; o iki müteaffin yaraların, iki güzel kokulu Gül-ü Muhammedî (Aleyhissalâtü Vesselâm) denilen latif çiçeğe inkılab ederler.

3. Hem sana bir bilet vereceğim. Onunla, uçar gibi bir senelik bir yolu, bir günde kesersin.

İşte eğer inanmıyorsan, bir parça tecrübe et. Tâ doğru olduğunu anlayasın.”

Sonra sol cihetten Şeytan gibi dessas, ayyaş aldatıcı adam geldi. O adamın teklifi ise muktezayı hale muhalif bir surette idi. Şöyle ki: Karşısında durdu. Ona “Hey arkadaş! Gel gel, beraber işret edip keyfedelim. Şu güzel kız suretlerine bakalım. Şu hoş şarkıları dinleyelim. Şu tatlı yemekleri yiyelim.

Bırak şu ağzında gizli okuduğun anlaşılmaz tılsımı. Hazır keyfimizi bozmayalım.

At şu ellerindeki ilâcı. Sağlamsın. Neyin var. Alkış zamanıdır.

Yırt şu beş nişanlı bileti, tayinat senedini. Şu güzel bahar mevsiminde yolculuk bizim nemize lâzım!” der.

Herbir desise ile onu iknaa çalışır. Hattâ o bîçare, ona biraz meyleder. Evet, insan aldanır. Ben de öyle bir dessasa aldandım.

Böyle tekliflere karşı bizim cevamız şu olmalı: Eğer arkamdaki arslanı öldürüp, önümdeki darağacını kaldırıp, sağ ve solumdaki yaraları def’edip peşimdeki yolculuğu men’edecek bir çare sende varsa, bulursan; haydi yap, göster, görelim. Sonra de: Gel keyfedelim. Yoksa sus hey sersem!. Tâ Hızır gibi bu zât-ı semavî dediğini desin.”

Hakikatında ise O bîçare asker, sensin ve insandır. Ve o arslan ise, eceldir. Ve o darağacı ise, ölüm ve zeval ve firaktır ki; gece gündüzün dönmesinde her dost veda eder, kaybolur. Ve o iki yara ise, birisi müz’ic ve hadsiz bir acz-i beşerî; diğeri elîm, nihayetsiz bir fakr-ı insanîdir. Ve o nefy ve yolculuk ise, âlem-i ervahtan, rahm-ı maderden, sabavetten, ihtiyarlıktan, dünyadan, kabirden, berzahtan, haşirden, Sırat’tan geçer bir uzun sefer-i imtihandır.

Ve o iki tılsım ise, Cenâb-ı Hakk’a iman ve âhirete imandır. (İnsanın saadeti)

Ve o iki ilâç ise, biri sabır ile tevekküldür. Hâlıkının kudretine istinad, hikmetine itimaddır. Diğer ilâç ise, şükür ve kanaat ile taleb ve dua ve Rezzak-ı Rahîm’in rahmetine itimaddır. (Fıtratın tatmini)

Ve o bilet, sened ise; başta namaz olarak eda-i feraiz ve terk-i kebairdir. (Fıtratın kemali)

İşte ey tenbel nefsim! Beş vakit namazı kılmak, yedi kebairi terketmek; ne kadar az ve rahat ve hafiftir. Neticesi ve meyvesi ve faidesi ne kadar çok mühim ve büyük olduğunu; aklın varsa, bozulmamış ise anlarsın. Ve fısk ve sefahete seni teşvik eden şeytana ve o adama dersin: Eğer ölümü öldürüp, zevali dünyadan izale etmek ve aczi ve fakrı, beşerden kaldırıp kabir kapısını kapamak çaresi varsa, söyle dinleyelim. Yoksa sus. Kâinat mescid-i kebirinde Kur’an kâinatı okuyor! Onu dinleyelim. O nur ile nurlanalım, hidayetiyle amel edelim ve onu vird-i zeban edelim. Evet söz odur ve ona derler. Hak olup, Hak’tan gelip Hak diyen ve hakikatı gösteren ve nuranî hikmeti neşreden odur.

Sekizinci Söz

Yedinci Söz’ün Sekizinci Sözle olan münasebeti; Altıncı Sözde ibadetin en kemal noktası gösterildi. Yedinci Sözde ise fıtratın tatmin olması, fıtratın kemali, insanın saadeti beyan edildi. Sekizinci Sözde de eşyanın, kâinatın, hadiselerin ancak dinin hakikatları ile nurlanabileceği izah ediliyor. Dokuzuncu Sözde ise; dinin hakikatlarını anlayan bir insanın kıldığı namazın keyfiyeti gösteriliyor. Zira namaz dinin direğidir, kıvamıdır. Diğer bir ifade ile Sekizinci Sözde dinin hakikatını Dokuzuncu Sözde ise dinin hakikatlarını anlayan bir insanın Cenâb-ı Hakka karşı mukabele tarzı namaz ile gösteriliyor.

Sekizinci Sözde,

1. Şu dünya

2. Ve dünya içindeki ruh-u insanî

3. Ve insanda dinin mahiyet ve kıymetlerini

4. Ve eğer din-i hak olmazsa, dünya bir zindan olması

5. Ve dinsiz insan, en bedbaht mahlûk olduğunu

6. Ve şu âlemin tılsımını açan, ruh-u beşerîyi zulümattan kurtaran يَا اَللّٰهُ ve لاَ اِلهَ اِلاَّ اللّٰهُ olduğu bir temsilî hikâyecikle anlatılıyor.

Temsilde, seyahate giden iki kardeşin iki yolun başında gördükleri ciddi adamın tavsiyelerine uymak veya uymamak neticesinde başlarından geçen haller anlatılıyor.

Hakikatında ise baştaki altı mes’elenin izahı vardır.

1. Dünya ve dünya içindeki cemiyet-i beşeriyye: Hikâyede dünya çöle, cem’iyet-i beşeriye ve medeniyet-i insaniye içinde muvakkat hayat-ı içtimaiye ise bahçeye teşbih edilmiş.

2. Dünya içindeki ruh-u insani:

a. Kafirin ruh hali, sû’-i zan ile ve akılsızlığı ile, gördüğünü âdi ve ayn-ı hakikat telakki etti ve öyle de muamele gördü ve görüyor ve görecek! Ne ölüyor ki kurtulsun, ne de yaşıyor, böylece azab çekiyor.

b. Mü’min’in ruh hali, Bu acib işler, birbiriyle alâkadardır. Hem bir emir ile hareket ederler gibi görünüyor. Öyle ise, bu işlerde bir tılsım vardır. Evet bunlar, bir gizli hâkimin emriyle dönerler. Öyle ise ben yalnız değilim, o gizli hâkim bana bakıyor; beni tecrübe ediyor, bir maksad için beni bir yere sevkedip davet ediyor. Şu tatlı korku ve güzel fikirden tanımak merakı neş’et eder, tanımak merakından tılsım sahibinin muhabbeti neş’et etti ve şu muhabbetten, tılsımı açmak arzusu neş’et etti ve o arzudan, tılsım sahibini razı edecek ve hoşuna gidecek bir güzel vaziyet almak iradesi neş’et etti. Sonra niyaza başladı. Tâ, tılsımın anahtarı (sırr-ı iman ) ona ilham oldu. Tılsım ona açıldı. Sırr-ı hikmet-i hilkat anlaşıldı.

3. İnsanda dinin mahiyeti ve kıymetlerini: (Din kanun ve nizama tebaiyet mecburiyetidir. Fakat o külfet içinde bir emniyet ve saadet vardır.)

4. Eğer din-i hak olmazsa, dünya bir zindan olduğunu: (Din-i hak olmazsa zahiri serbestiyet ve hürriyet altında sefahet ve lezaiz-i nâmeşrua ve israfat ve tecavüzat ve heva-i nefse ittiba’da nefse esaret manaları vardır. Hem o serbestiyet içinde bir tehlike ve şekavet vardır.)

5. Dinsiz insan, en bedbaht mahluk olduğunu

6. Şu âlemin tılsımını açan, ruh-u beşerîyi zulümattan kurtaran يَا اَللّٰهُ ve لاَ اِلهَ اِلاَّ اللّٰهُ olduğunu: Ve o tılsım ise, sırr-ı iman ile açılan sırr-ı hikmet-i hilkattir ve o miftah ise, يَا اَللّٰهُ لاَ اِلهَ اِلاَّ اللّٰهُ اَللّٰهُ لاَ اِلهَ اِلاَّ هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ  dur.

Dokuzuncu Söz

Sekizinci Söz’ün Dokuzuncu Sözle olan münasebeti; Sekizinci Sözde eşyanın, kâinatın, hadiselerin ancak dinin hakikatları ile nurlanabileceği izah edildi. Dokuzuncu Sözde ise; dinin hakikatlarını anlayan bir insanın kıldığı namazın keyfiyeti gösteriliyor. Zira namaz dinin direğidir, kıvamıdır. Diğer bir ifade ile Sekizinci Sözde dinin hakikatını Dokuzuncu Sözde ise dinin hakikatlarını anlayan bir insanın Cenâb-ı Hakka karşı mukabele tarzı namaz ile gösteriliyor. Dokuzuncu Sözde ikinci sabah ile sabah-ı haşri ihtar etmesinden şu gecenin sabahı ve şu kışın baharı, ne kadar makul ve lâzım ve kat’î ise, haşrin sabahı da, berzahın baharı da o kat’iyyette olduğu Onuncu Sözde haşir risalesi ile isbat edilmiştir.

Dokuzuncu Sözde, Namazın muayyen beş vakte hikmet-i tahsisi beş nükte’de anlatılıyor.

Birinci Nükte

Namazın manası, Cenâb-ı Hakk’ı tesbih ve ta’zim ve şükürdür.

İkinci Nükte

İbadetin manası şudur ki: Dergâh-ı İlahîde abd, kendi kusurunu ve acz ve fakrını görüp kemal-i rububiyetin ve kudret-i Samedaniyenin ve rahmet-i İlahiyenin önünde hayret ve muhabbetle secde etmektir.

Demek, namazın ef’al ve akvali, bu manaları tazammun ediyor ve bunlar için taraf-ı İlahîden vaz’edilmişler.

Üçüncü Nükte

Namazın fihristiyyeti izah ediliyor: Şu âlem-i kebirin bir misal-i musaggarı olan insandan istenen, Kur’an-ı Azîmüşşan’ın timsal-i münevveri olan Fatiha-i Şerifeyi içerisinde bulunduran bütün ibâdâtın enva’ını şamil bir fihriste-i nuranîyesi ve bütün esnaf-ı mahlûkatın elvan-ı ibadetlerine işaret eden bir harita-i kudsîye olan namazdır.

Dördüncü Nükte

Beş vakit namazın Cenâb-ı Hakkın sair zamanlardaki tasarrufatını ihsas ettirmesi izah ediliyor: Her bir namaz vakti bir mühim inkılab başında olduğu ve büyük inkılabları ihtar ettiği gibi; kudret-i Samedaniyenin tasarrufat-ı azîme-i yevmiyesinin işaretiyle; hem senevî, hem asrî, hem dehrî, kudretin mu’cizatını ve rahmetin hedâyâsını hatırlatır.

Demek, asıl vazife-i fıtrat ve esas-ı ubudiyet ve kat’î borç olan farz namaz, şu vakitlerde lâyıktır ve ensebdir.

Beşinci Nükte

Namaz vakitlerinin insanın hususi âlemine tesirleri anlatılıyor. Bu anlatımdan evvel insan, altı vecihle tarif ediliyor.

Demek, şu beş vakit, herbiri birer inkılab-ı azîmin işaratı ve icraat-ı cesîme-i Rabbaniyenin emaratı ve in’amat-ı külliye-i İlahiyenin alâmatı olduklarından; borç ve zimmet olan farz namazın o zamanlara tahsisi, nihayet hikmettir…

Onuncu Söz

Dokuzuncu Söz’ün Onuncu Sözle olan münasebeti; Dokuzuncu Sözde namazın altı vakti beyan edildikten sonra yedinci vakit için sabah-ı haşri ihtar eder denilmişti. Dokuzuncu Sözde ihtar edilen haşir mes’elesi Onuncu Sözde isbat edilmiştir. Diğer bir münasebet ise, namazın çekirdekleri hükmünde olan Sübhanallah, Elhamdülillah, Allahü Ekber gibi kudsî kelimelerin dahi haşri ihtar edip istediği Onuncu Sözde isbat edilmiştir. Zira bu kelimat-ı mübareke bize der: “Manam âhiretsiz olmaz.”

Onuncu Söz, kâinattaki eserleriyle varlığı anlaşılan Cenâb-ı Hakkın, esmasına bina edilen âhiret akidesi…

Birader, haşir ve âhireti basit ve avam lisanıyla ve vâzih bir tarzda beyanını ister isen Haşir ve âhiretten kinaye ve ibaret olan şu hikâye-i temsiliyedeki “Oniki Suret”i bir “Mukaddime” ve “Oniki mütesanid Hakikat” ile beraber dinle:

Mukaddime

Dört işarettir.

Birinci işarette temsildeki “Bu mallar mîrî malıdır.” cümlesinin isbatı yapılmıştır. Tafsilli izahatı Tevhide dair Yirmiikinci Sözdedir.

İkinci işarette temsildeki “Bir bilenden sormuyorsun” cümlesinin izahatı yapılmıştır. Sorulması gereken bilen kişi Zât-ı Ahmediyyedir (A.S.M.). Tafsilli izahatı Risalet-i Ahmediye’ye ASM dair olan Ondokuzuncu Söz’de yapılmıştır.

Üçüncü işarette temsildeki “Bu küçücük insanın ne ehemmiyeti var ki, bu azîm dünya onun muhasebe-i a’mali için kapansın, başka bir daire açılsın? Ve Kısacık bir ömürde nasıl ebedî bir azaba müstahak olur?” İki sualine cevap verilmiştir. Tafsilli izahatı kadere dair olan Yirmialtıncı Söz’de yapılmıştır.

Dördüncü işarette temsildeki “Hem burada hapis mapis yoktur, ceza görülmüyor. İnanman hiç mümkün müdür ki bu memleket harab edilsin.. Başka bir memlekete göç etsin.” sualine Dördüncü işaretten sonra gelen oniki hakikatla cevap verilmiştir. Tafsilli izahatı haşre dair akla gelen altı sualin cevabının verildiği Yirmidokuzuncu Söz’de yapılmıştır.

Birinci Hakikat

Bâb-ı rububiyet ve saltanattır ki, ism-i Rabb’in cilvesidir. Diğer hakikatlerdeki isimler adedince Rububiyet ve Uluhiyet’i bulunan bir saltanat, böyle bir kâinatı, kemalâtını göstermek için gayet âlî gayeler ve yüksek maksadlar ile icad etsin, onun gayat ve makasıdına karşı iman ve ubudiyetle mukabele eden mü’minlere mükâfatı bulunmasın. Ve o makasıdı red ve tahkir ile mukabele eden ehl-i dalalete mücazat etmesin?

İkinci Hakikat

Bâb-ı kerem ve rahmettir ki, Kerim ve Rahîm isminin cilvesidir. Rahmet ve Kerem ile İzzet ve Celal’in kâinattaki delilleri gösterildikten sonra haşri o isimlere bina edip isbat ediyor.

1. Rahmet ve Keremin kâinattaki üç delili gösteriliyor.

2. İzzet ve Celalin kâinattaki üç delili gösteriliyor.

3. Rahmet ve Kerem’in iktizası ile mü’minlere bir dar-ı mükâfat, bir saadet-i ebediyenin verileceğini

4. İzzet ve Celal’in iktizası ile kâfirlere bir dar-ı mücazat hazırlayacağının izahatı yapılıyor.

Üçüncü Hakikat

Bâb-ı hikmet ve adalet olup, ism-i Hakîm ve Âdil’in cilvesidir. Hikmetin dört delili ile Adaletin üç delili gösterildikten sonra haşri o isimlere bina edip isbat ediyor.

1. Hikmetin dört, Adaletin üç delili gösteriliyor.

2. Hikmet ve adaletin iktizası ile mü’minlere bir dar-ı mükâfat, bir saadet-i ebediye ve kâfirlere bir dar-ı mücazat hazırlayacağının izahatı yapılıyor.

Dördüncü Hakikat

Bâb-ı cûd ve cemaldir. İsm-i Cevvad ve Cemil’in cilvesidir. Cud u seha, cemal ve kemalin delilleri gösterildikten sonra haşri o isimlere bina edip isbat ediyor.

1. Cenâb-ı Hakkın servet ve hazine sahibi olduğunun dört delili gösteriyor.

2. Misilsiz sermedî Cemal, kendini mevudat ile gösteriyor.

3. Kusursuz ebedî Kemalât, kendini hârika san’atları ile gösteriyor: Bu kemalatı ilan edenler ise; başta münakkaş, müzeyyen çiçekler ve musanna, murassa’ meyvelerdir. Ve insanlık âleminde Enbiya ve Evliyalardır.

Beşinci Hakikat

Bab-ı şefkat ve ubudiyet-i Muhammediyedir (A.S.M.). İsm-i Mücîb ve Rahîm’in cilvesidir.

Ubudiyeti Muhammediyeyin yedi esası gösterildikten sonra haşri o esaslara bina edip isbat ediyor. Ubudiyeti Muhammediyeyin esası şu yedi sualin cevabının verilmesi ile anlaşılır. Nasıl kâinatla beraber ubudiyet ediyor. Kimlerle beraber istiyor. Umumun hangi haceti için istiyor. Nasıl bir halet-i ruhiyede istiyor. Hangi maksatlar için istiyor. Hangi kelimelerle istiyor. Kimden istiyor.

Altıncı Hakikat

Bâb-ı haşmet ve sermediyet olup, ism-i Celil ve Bâki cilvesidir. Dokuz esas ile haşmet ve sermediyetin kâinattaki delilleri gösterildikten sonra haşri bu isimlere bina edip isbat ediyor.

1. Dünya misafirhanedir. Ve kendi kendine bu sureti alması muhaldir.

2. İçinde oturanlar misafirlerdir,

3. Dünyadaki tezyinat ibret içindir, şükür içindir, usûl-ü daimîsine teşvik içindir.

4. Şu dünyadaki müzeyyenat, nimetlerin nümuneleri, suretleri hükmündedir.

5. Şu fâni masnuat fena için değil, manaları bilinmesi için yaratılmışlar.

6. İnsan, başıboş bırakılmamıştır. Fiilleri zaptediliyor.

7. Mahlûkatının tahribatı, i’dam değil, terhisatdır, yer açmaktır.

8. Şu fâni âlemin sermedî Sâni’inin başka ve bâki bir âlemi var ki, ibadını oraya sevk ve ona teşvik eder.

9. Öyle bir Rahman, öyle bir âlemde, öyle has ibadına öyle ikramlar edecek.

Yedinci Hakikat

Bâb-ı hıfz ve hafîziyet olup, ism-i Hafîz ve Rakib’in cilvesidir. Bu hakikatta dört nokta üstünde durulacak.

Kanun-u hafîziyetin azamet-i ihatası; Beşerin hâfızası, ağacın meyvesi, meyvenin çekirdeği, çiçeğin tohumu, kanun-u hafîziyetin azamet-i ihatasını gösteriyor.

Şu dikkatli hafızıyet muhasebe içindir. Hâfızıyetin neticesi çekirdek ve tohumlarda bir mizan ve intizam eseri olarak ikinci bir hayatı sünbül fidan ağaç ve meyve vermesi gösteriyor ki bu mizan ve intizam ileri de yapılacak olan hesablar içindir. Elbette bu muhasebenin yapılması için haşir olacaktır.

Beşerin ehemmiyeti; Acaba geçici, âdi, bekasız, ehemmiyetsiz şeyler, böyle muhafaza edilirse; âlem-i gaybda, âlem-i âhirette, âlem-i ervahta rububiyet-i âmmede mühim semere veren beşerin amelleri hıfz içinde gözetilmek suretiyle, ehemmiyetle zabtedilmemesi kabil midir? Hâyır ve aslâ!

Cenâb-ı Hakk’ın kudreti; Şu meydan-ı garaib olan zaman-ı mazinin mevcudatı ve hârikaları; bir Kadîr-i Zülcelal’in mu’cizatıdır. Kat’î şehadet ederler ki: O Kadîr, bütün istikbalin, bütün mümkinatın icadına, bütün acaibinin izharına muktedirdir.

(Sekizinci Surette semavî kitap ve suhufların delaletiyle naklî olarak haşrin delilleri gösterilecektir. Dokuzuncu Surette ise enbiya ve evliyaların delaletiyle naklî olarak haşrin delilleri gösterilecektir. Sekizinci Hakikatta ve Dokuzuncu Hakikatın sonunda da bu suretlerdeki işaret edilen naklî delillerin haşre olan delaletine baktıracaktır.)  

Sekizinci Hakikat

Bâb-ı va’d ve vaîddir. İsm-i Cemil ve Celil’in cilvesidir.

Alîm-i Mutlak ve Kadîr-i Mutlak olan şu masnuatın Sâni’inin; va’d ve vaîd-i İlahîsini, bütün enbiyanın tevatürle haber vermeleri ve bütün sıddıkîn ve evliyanın icma’ ile şehadet etmeleri haşrin naklî bir delilidir. Madem va’d ve vaîd etmiş elbette haşir gelecektir. Zira hulf-ül va’d; ya cehilden, ya acizden gelir. Halbuki şu masnuatın Sâni’i Alîm-i Mutlak ve Kadîr-i Mutlaktır.

Dokuzuncu Hakikat

Bâb-ı ihya ve imatedir. İsm-i Hayy-ı Kayyum’un, Muhyî ve Mümit’in cilvesidir. Bahar mevsimindeki keyfiyet beş hakikat ile gösterildikten sonra haşri o hakikatlara bina edip isbat ediyor.

Gösterilen beş hakikat şunlardır: Nihayetsiz bir Kudret, nihayetsiz bir İlim, her şeyi ihata eden bir İrade, Beşerin nazarını saadet-i ebediyyeye çeviren bir Vaad ve insana kıymet ve ehemmiyet verilmesidir.

Onuncu Hakikat

Bâb-ı hikmet, inayet, rahmet, adalettir. İsm-i Hakîm, Kerim, Âdil, Rahîm’in cilvesidir. Kâinatta Hikmetle icraatlar yapılmasa neler olacağı dört vecihle gösterilerek diğer adalet, rahmet, inayetin muktezası ile icraatlar yapılmasa kâinatın ne vaziyet alacağı akla havale edildikten sonra haşri o hikmetlere bina edip isbat ediyor.

1. Hikmet: Rahmet eseri olarak kendine muhatab ve cami’ bir ayine yaptığı insanı ebedi bir saadete göndermeyip hikmetsiz hareket etmez.

2. Hikmet: Çekirdeğe yalnız bir çekirdek kadar gaye vererek hikmetsiz hareket etmez.

3. Adalet ve Hikmet: Vazifenin büyüklüğüne göre ücreti büyük vermeyerek hikmetsizlik ve adaletsizlik etmez.

4. Hikmet: Hakîm-i Mutlak, bütün işlerinde hikmetle hareket etsinde sonra bütün hikmetlerin en büyüğü olan beka ve likayı ve saadet-i ebediyeyi vermeyip terkederek, bütün işlerini abesiyet-i mutlaka derekesine düşürsün. Binaya dam yapmayıp bütün işlerini abes yapsın. Çünkü dam binanın yapılışındaki hikmetleri muhafaza ettiği gibi Âhirette gelmesiyle Hakîm-i Mutlakın hikmetli işlerini muhafaza eder.

Onbirinci Hakikat

Bâb-ı insaniyettir. İsm-i Hakk’ın cilvesidir. Hakk isminin cilvesi ile insaniyetin hakikatını üç noktada izah ettiken sonra haşri ona bina edip isbat ediyor.

Herşeye hakkı hayatını veren ve İbadet edilmeye hakkı olan Cenâb-ı Hak ve Mabud-u Bilhak, insanın istidadı, iştiyakı ve liyakatı gereği olarak haşri getirecektir.

Onikinci Hakikat

Bâb-ur Risaleti ve-t Tenzil’dir. “Bismillahirrahmanirrahîm”in cilvesidir. Bütün enbiya, evliya, asfiyanın hakkaniyetine şehadet ettikleri, Resul-i Ekrem Sallallahü Aleyhi ve Sellem’in tahakkuk etmiş bin mu’cizatının kuvvetine istinad edip bütün kuvvetiyle, hem kırk vecihle mu’cize olan Kur’an-ı Hakîm binler âyât-ı kat’iyyesine istinad ederek, bütün kat’iyyetle açtıkları âhiret yolunu ve küşad ettikleri Cennet kapısını, sinek kanadı kadar kuvveti bulunmayan vâhî vehimler, ne haddi var ki kapatabilsin!

Hatime

Onuncu sözün ehemmiyetine ve ism-i azamdan geldiğine dairdir. Geçen Oniki Hakikat, birbirini teyid eder, birbirini tekmil eder, birbirine kuvvet verir.

Hem bütün insanların halk olunması ve haşr edilmesi, Kudret-i İlahiyeye nisbeten birtek insanın halkı ve haşri gibi âsan olduğunu ifade eden âyet-i kerimeyi beş temsil ile tefsir ediyor.

Temsillerin işaret ettiği hakikatlar;

1. Kadîr-i Mutlak’ın zâtî ve nihayetsiz ve gayet kemalde olan kudretinin nuranî tecelliyatını Nuranîyet sırrıyla izah ediyor.

2. Eşyanın melekûtiyet cihetinin manilerden ve ayrı ayrı hususiyetlerden mücerred ve safi olduğunu Şeffafiyet sırrıyla izah ediyor. Mahlukat canibinden zemin yüzünün güneşe ayine olabilmesini ifade ediyor.

3. Hikmet ve kaderin intizamatını İntizam sırrıyla izah ediyor.

4. Eşyanın evamir-i tekviniyesine kemal-i imtisalini İmtisal sırrıyla izah ediyor.

5. Mümkinatın vücud ve ademinin müsavatından ibaret olan imkânındaki müvazenesini Müvazene sırrıyla izah ediyor.

Bu beş sır işaret ediyor ki; az çok, büyük küçük ona müsavi olduğu gibi, bütün insanları birtek insan gibi bir sayha ile haşre getirebilir.

Hem bir şeyin kuvvet ve za’fça meratibi, o şeyin içine zıddının müdahalesidir.

Haşre akıl ile gidilmemesinin bir sırrı şudur ki: Haşr-i A’zam, İsm-i A’zamın tecellisiyledir. Öyle ise, Cenâb-ı Hakk’ın İsm-i A’zamını ve her ismin a’zamî mertebesindeki tecellisiyle zahir olan ef’al-i azîmeyi görmek ve göstermekle, haşr-i a’zam bahar gibi kolay isbat ve kat’î iz’an ve tahkikî iman edilir. Şu Onuncu Söz’de feyz-i Kur’an ile öyle görülüyor ve gösteriliyor. Yoksa akıl, dar ve küçük düsturlarıyla kendi başına kalsa âciz kalır, taklide mecbur olur.

Zeylin Birinci Parçası

Dokuzuncu Şua; Bir mukaddime ve iki noktadan ibarettir.

Mukaddime

Haşir akidesinin pek çok ruhî faydalarından ve hayatî neticelerinden bir tek netice-i câmiayı ihtisar ile beyan ve hayat-ı insaniyeye hususan hayat-ı içtimaiyesine ne derece lüzumlu ve zarurî olduğunu izhar ve bu iman-ı haşrî akidesinin pek çok hüccetlerinden bir tek hüccet-i külliyeyi icmal ile göstermek ve o akide-i haşriye ne derece bedihî ve şüphesiz bulunduğunu ifade etmekten ibaret olarak iki noktadır.

Birinci Nokta

İman-ı haşrînin yüzer neticesinden birisi; hayat-ı içtimaiye-i insaniyeye taalluk eder. Ve bu tek neticenin de yüzer cihetinden ve faydalarından çocuklara, ihtiyarlara, gençlere ve aile hayatına olan faideleri sair faidelerine kıyas edilse anlaşılır ki: Hakikat-ı haşriyenin tahakkuku ve vukuu; insaniyetin ulvî hakikatı ve küllî haceti derecesinde kat’îdir.

Çocuklar için cennet fikrinin üç faydası; vefatlara karşı mukavemet, kuvve-i manevîye ve sürur bulmaktır. Eğer cennet fikri olmazsa üç zararı; mukavemetlerini ve kuvve-i manevîyelerini zîr ü zeber edip ağlattırmaktır.

İhtiyarlar için âhirete imanın üç faidesi; kabre karşı tahammül etmek, teselli bulmak ve hayat-ı bâkiye ümidiyle mukabele etmektir. Eğer âhirete iman olmazsa üç zararı; vaveylâ-i ruhî, dağdağa-i kalbî ve kasavetli bir azab çekmektir.

Gençler için Cehennem fikrinin iki faidesi, tecavüzattan ve zulümlerden ve tahribattan durdurmak ve hayat-ı içtimaiyenin hüsn-ü cereyanını temin etmektir. Eğer cehennem fikri olmazsa iki zararı; hevesatlarına esir olup insaniyeti süflî bir hayvaniyete döndüreceklerdi.

Aile hayatında âhirete iman fikri ile ferdler arasında samimî ve ciddî ve vefadarane hürmet ve hakikî ve şefkatli ve fedakârane merhamet olur. Eğer âhirete iman olmazsa ferdler arasında mecazî bir merhamet ve sun’î bir hürmet olup başka menfaatler ve sair galib hisler galebe eder.

İkinci Nokta

Hakikat-ı haşriyenin hadsiz bürhanlarından sair erkân-ı imanîyeden gelen şehadetlerin hülâsasından çıkan bir bürhanı, gayet muhtasar bir surette beyan eder. Şöyle ki:

1. Hazret-i Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm ve umum peygamberleri tasdik eden ve ettiren bütün mu’cizeler ve hüccetler,

2. Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan ve bütün semavî suhuflar ve mukaddes kitablar,

3. Vâcib-ül Vücud’un vücuduna ve vahdetine şehadet eden ekser deliller ve hüccetler, sekiz mademde gösterilmiştir.

Birinci Madem: Saltanat-ı Ulûhiyetidir.

İkinci Madem: Rububiyet-i mutlaka hakikatının esma adedince haşre olan delillerinden üç esmanın delaletine baktırıyor. Ve madem bu kâinatta ve zîhayatta (1) haşmetli ve (2) hikmetli ve (3) şefkatli bir rububiyet-i mutlaka var ve görünüyor.

Üçüncü Madem: Zât-ı Rahman-ı Rahîmin şefkatini gösteren Rahmet-i mutlaka hakikatıdır.

Dördüncü Madem: Kalem-i Kudretin ahd u va’d ettiği âhireti getireceğine ve vaadlerini yerine getirecek ilim, irade ve kudretinin bulunduğunun delilleri gösteriliyor. Bahardaki keyfiyet âhiretin geleceğine bir delildir. Burası Dokuzuncu Hakikatta izah edilen insanın ehemmiyetinin tafsilatıdır.

Beşinci Madem: Büyük bir ehemmiyet ve kıymet alan nev’-i benî-Âdemi Cenab-ı Hakk’ın sevmesi ve kendini onlara sevdirmesi, Baki olması ve insana hikmet ve adaletle hükmetmesidir.

Altıncı Madem: Hâkim-i Ezelî’nin haşmet-i saltanatı ve sermediyet-i hâkimiyeti ve adalet-i mutlakasıdır.

Yedinci Madem: O Bâki Rabb’in başta Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm olmak üzere mezkûr hakikî dostları ve müştakları olan enbiya ve evliya ve asfiyadır.

Sekizinci Madem: Sultan-ı Sermedî’nin kemalâtıdır.

4. Meleklerin vücudunu ve vazife-i ubudiyetlerini isbat eden bütün deliller,

5. İman-ı Bilkader rüknünü isbat eden bütün deliller,

İmanın beş rüknü bütün delilleriyle, haşir ve neşrin vukuuna ve vücuduna ve dâr-ı âhiretin vücuduna ve açılmasına delalet edip isterler ve şehadet edip taleb ederler.

Zeylin İkinci Parçası

Otuzuncu Lem’anın Beşinci Nüktesinin Dördüncü Remzi;

Hayat, imanın altı erkânına bakıp isbat ediyor.

Hayatın mahiyetinin azameti, âhirete iman rüknünü kat’î isbat ediyor.

1. Zira insan cihazlarının çokluğu ve ekseriyetle keyfiyeti noktasında en yüksek bir mertebede yaratılmışken dünya hayatında lezzet almada hayvana yetişememesi gösteriyor ki ebedi bir dâr-ı saadette hayat onu bekliyor.

2. Hem insanın basit cüzi cihazlarından midenin sesini işitip hikmet inayet ve rahmetiyle cevap veren bir Mutasarrıf-ı Kadîr, elbette insanın ulvi cihazlarının seslerini işitir ve o cihazlar için âhireti getirecektir.

3. Hem hayatın en cüz’îsinin mide gibi sesini işitip büyük mahlukatını ona hizmetkâr yapan Bir Mutasarrıf-ı Kadîr, elbette hayatın en büyük ve kıymetdar ve bâki ve nazdar sesini işitir ve o hayatın beka duasını ve nazını ve niyazını nazara alır. Öyle ise Kâinatın yaratılışının bir neticesi olan hayat için ebedi ve baki olan âhiret hayatını getirecektir.

4. Hem Cenâbı Hakk, kendisine fıtraten perestiş eden hayatı ve hayatın zâtı ve cevheri olan ruhu sevipte sırr-ı rahmetini ve nur-u muhabbetini göstersinde sonra hayatı ve ruhu ademe atsın. Elbette hiç bir cihette akıl bunu kabul etmez. Öyle ise âhireti getirecektir.

Hayatın, Allah’a iman rüknünü isbat ettiğine dair iki delil gösterilmiştir.

Birinci Delil: Zîhayatların kudret-i İlahiye ile parlayıp, arkalarından gelenlere yer vermesi hayat-ı sermediye sahibi olan Zât-ı Hayy-u Kayyum’un hayatına ve vücub-u vücuduna şehadet eder.

İkinci Delil: Yedi sıfât-ı İlahiyeye şehadet eden bütün delail, bil’ittifak Zât-ı Hayy-u Kayyum’un hayatına delalet, şehadet, işaret ediyorlar.

Hayat, Melaikeye iman rüknüne dahi bakar, remzen isbat eder.

1. Zira vücud varsa vücudun hizmet ettiği bir hayat vardır. Bütün vücud mertebeleri hayata hizmet eder. (Yaşanılan yerin keyfiyeti ise yaşayan kişinin vücudun keyfiyetini gösteriyor.)

2. Her şeyin yaratılma neticesi hayattır. Öyle ise semavatta da kıymetdarlığı için nüshaları teksir edilen zihayatlar olacaktır.

3. Cenâb-ı Hakk’ın hitabı kusurdan münezzeh olduğu için bütün vücut mertebelerinde hitabına muhatab olacak mahlûkatın var olmasını hikmeti iktiza ediyor.

Hem hayatın sırr-ı mahiyeti, “irsal-i Rusül ve inzal-i Kütüb” rüknüne bakıp remzen isbat eder.

Hayatı sermediye resullerin gönderilmesiyle ve kitabların indirilmesiyle bilinir. Zira o hayat-ı ezeliyenin konuşması hükmünde olan şuaatı, hitabatı hükmünde celevatı, emr veya nehy ederek bizim ile olan münasebatı “İrsal-i Rusül ve İnzal-i Kütüb” ile bilinir.

Hayat, iman-i Bilkader rüknüne bakıyor, remzen isbat eder.

Bir tek çekirdeğin veya bir bahardaki bütün tohumların intizam ve nizam ve malûmiyet ve meşhudiyet ve taayyün ve evamir-i tekviniyeyi imtisale müheyya bir vaziyette bulunmaları gösteriyor ki herşeyin vücud-u ilmîleri, hayat-ı umumiyenin manevî bir cilvesine mazhar olan elvah-ı kaderiyeden alınır.

İşte “kadere ve kazaya iman” rüknü dahi, geniş bir vecihte sırr-ı hayatla anlaşılıyor ve sabit oluyor.

Yani nasılki âlem-i şehadet ve mevcud hazır eşya, intizamlarıyla ve neticeleriyle hayatdarlıkları görünüyor, öyle de âlem-i gaybdan sayılan geçmiş ve gelecek mahlukatın dahi manen hayatdar bir vücud-u manevîleri ve ruhlu birer sübut-u ilmîleri vardır ki; (âlem-i ervah ve âlem-i berzah) Levh-i Kaza ve Kader vasıtasıyla o manevî hayatın eseri, mukadderat namıyla görünür, tezahür eder.

Zeylin Üçüncü Parçası

İkinci Şuaın hatimesinden uzunca bir haşiye

Haşir münasebetiyle bir sual: Haşr-i a’zam bir anda zamansız vücuda geliyor. Dar akıl ise, bu hadsiz derece hârika ve emsalsiz olan mes’eleyi iz’an ile kabul etmesine medar olacak meşhud bir misal ister.

Elcevab: Nihayetsiz kudretin icraatı gösterilerek haşir isbat edilmiştir. Üç mes’eledir.

Birinci Mes’ele

Ruhların cesedlerine gelmesine, istirahat için her tarafa dağılmış ordu efradının yüksek sadâlı bir boru sesiyle toplanması misal verilmiştir.

İkinci Mes’ele

Cesedlerin ihyasına, birtek merkezden, yüzbin elektrik lâmbalarının, âdeta zamansız bir anda canlanmaları misal verilmiştir.

Üçüncü Mes’ele

Ecsadın def’aten inşasına, bahar mevsiminde birkaç gün zarfında yapılan tasarrufat misal verilmiştir.

Dördüncü Mes’ele:

Dördüncü mes’ele olan mevt-i dünya ve kıyamet kopmasına bir anda bir seyyare veya bir kuyruklu yıldızın emr-i Rabbanî ile küremize, misafirhanemize çarpması misal verilmiştir. On senede yapılan bir sarayın, bir dakikada harab olması gibi…

Zeylin Dördüncü Parçası

Yirmibeşinci Sözün İkinci Şu’lesi’nin “Üç Nur”undan İkinci Nurunun Sekizinci Meziyet-i Cezaleti

İnsan der: “Çürümüş kemikleri kim diriltecek?” Sen, de: “Kim, onları bidayeten inşa edip hayat vermiş ise o diriltecek.” Sorusunun cevabı Onuncu Söz’ün Dokuzuncu Hakikatı’nın üçüncü temsilinde tasvir edildiği gibi burada da ordu temsili ile izah edilmiştir.

Kur’an kâh oluyor ki, Cenâb-ı Hakk’ın âhirette hârika ef’allerini kalbe kabul ettirmek için ihzariye hükmünde ve zihni tasdika müheyya etmek için bir i’dadiye suretinde dünyadaki acaib ef’alini zikreder veyahut istikbalî ve uhrevî olan ef’al-i acibe-i İlahiyeyi öyle bir surette zikreder ki, meşhudumuz olan çok nazireleriyle onlara kanaatimiz gelir.

Kur’an-ı Hakîmde Yasin suresinin sonunda haşir mes’elesini yedi-sekiz surette, dünyadaki acaib ef’alini zikretmekle âhiretteki hârika ef’allerini kalbe kabule ihzar ediliyor.

Hem kâh oluyor ki, ef’al-i uhreviyesini öyle bir tarzda zikreder ki; dünyevî nazirlerini ihsas etsin, tâ istib’ad ve inkâra meydan kalmasın. İki misalle izah ediliyor.

1. Haşirde herkesin bütün a’mali bir sahife içinde yazılı olarak neşredilmesinin nazireleri ihsas ediliyor.

2. Kıyamet vaktinde Güneşin tekvir lafzıyla yani sarmak ve toplamak teşbihiyle parlak bir temsile işaret ettiği gibi, nazirini dahi îma eder.

Zeylin Beşinci Parçası

Yirmialtıncı Lem’anın Beşinci Ricası

İman-ı bil-âhiretin kuvvetli delilleri ve âhirete imandan gelen rica ve teselli anlatılıyor. Şöyle ki;

1. Yüz yirmidört bin Enbiyanın icma’ ve tevatürüyle,

2. Yüz yirmidört milyon Evliyanın âhiretin vücuduna şehadetleriyle,

3. Sâni’-i Hakîm’inin bütün esmasının delaletiyle,

4. Cenâb-ı Hakkın her sene baharda haşre nümune olan icraatlarıyla görülen kudret-i ezeliye ve hikmet-i ebediyenin delaletiyle

5. Ve her baharda az bir zamanda hadd ü hesaba gelmez enva’-ı zînet ve mehasini gösteren bir rahmet-i bâkiye ve bir inayet-i daimenin delaletiyle,

6. İnsandaki şedid, sarsılmaz, daimî olan “aşk-ı beka” ve “şevk-i ebediyet” ve “âmâl-i sermediyet” bilbedahe işareti ve delaletiyle,

Bu âlem-i fâniden sonra bir âlem-i bâki ve bir dâr-ı âhiret ve bir dâr-ı saadet bulunduğunu o derece kat’î bir surette isbat ederler ki: Dünyanın vücudu kadar, bilbedahe âhiretin vücudunu kabul etmeyi istilzam ederler.

Onbirinci Söz

Onuncu Söz’ün Onbirinci Sözle münasebeti: Onuncu Söz’ün Birinci İşaretinde ve her bir hakikatında Cenâb-ı Hakk’ın varlığı isbatlandı. Onbirinci Sözde de Cenâb-ı Hakk’ın kudsî maksadları anlatılacak. Bu maksadlar, Hikmet-i âlemin tılsımı ve hilkat-i insanın muamması ve hakikat-ı salâtın rumuzunu gösteriyor.

Onbirinci Söz: Onbirinci Söz’ün hikaye-i temsiliyesinde Şems suresinde işaret olunan kâinatın muntazam bir saray suretinde yaratılmasının hikmeti, mahiyet-i insaniyedeki vezaif-i ubudiyeti ve cihazat-ı insaniyeyi ve Rububiyyet-i İlahiyyenin enva-ı tecelliyatına karşı ubudiyyet-i insaniyyenin mukabeleleri izah ediliyor. Şöyle ki;

Hikmet-i âlemin tılsımı

“Ey ahali! Şu kasrın meliki olan seyyidimiz, bu sarayı yapmasıyla, kendini size tanıttırmak istiyor. Hem şu tezyinatla kendini size sevdirmek istiyor. Hem bu gördüğünüz ihsanat ile, size muhabbetini gösteriyor. Hem şu görünen in’am ve ikramlar ile, size şefkatini ve merhametini gösteriyor. Hem şu kemalâtının âsârıyla, manevî cemalini size göstermek istiyor. Hem bütün şu gördüğünüz masnuat ve müzeyyenat üstünde birer mahsus sikke, birer hususî hâtem, birer taklid edilmez turra koymakla, herşey kendisine has olduğunu ve kendi eser-i desti olduğunu ve kendisi tek ve yekta, istiklal ve infirad sahibi olduğunu size göstermek istiyor.

Hilkat-i insanın muamması

Her cemal ve kemal sahibi, kendi cemal ve kemalini görmek ve göstermek istemesi sırrınca; o sultan-ı zîşan dahi istedi ki, bir meşher açsın, içinde sergiler dizsin; tâ nâsın enzarında saltanatının haşmetini, hem servetinin şaşaasını, hem kendi san’atının hârikalarını, hem kendi marifetinin garibelerini izhar edip göstersin.

Hakikat-ı salâtın rumuzu

Namazın mütenevvi ezkâr ve harekâtıyla kâinata ve âsâra bakıp, gaibane muamele-i ubudiyet suretinde işaret ettiği her bir makamattaki vezaifi görüp sonra Sâni’-i Hakîm’in muamelesine ve ef’aline bakmakla, hazırane muamele suretinde ubudiyet etmektir.

Gaibane ubudiyetteki makamat ve vazifeler şunlardır.

Evvelen: Saltanat-ı rububiyetin mehasinine temaşager makamında; tekbir ve tesbih vazifesini îfa ettiler.

Sâniyen: Esma-i kudsîye-i İlahiyenin cilveleri olan eserlerine dellâllık makamında; takdis ve tahmid vazifesini îfa ettiler.

Sâlisen: Rahmet-i İlahiyenin hazinelerini tadıp anlamak makamında; şükür ve sena vazifesini edaya başladılar.

Râbian: Esma-i İlahiyenin definelerindeki cevherleri tartıp bilmek makamında; tenzih ve medih vazifesine başladılar.

Hâmisen: Mistar-ı kader üstünde kalem-i kudretiyle yazılan mektubat-ı Rabbaniyeyi mütalaa makamında, tefekkür ve istihsan vazifesine başladılar.

Sâdisen: Eşyanın yaratılışında ve masnuatın san’atındaki latif incelik ve nazenin güzellikleri temaşa ile tenzih makamında Fâtır-ı Zülcelal, Sâni’-i Zülcemal’lerine muhabbet ve iştiyak vazifesine girdiler.

Hem vücudunuzda ve fıtratınızda nazik letaif ve manevîyat ve hassas âza ve âlât ve muntazam cevarih ve cihazat ve mütecessis havas ve hissiyatın yaratılmasının gaye-i yegânesi; daire-i Rububiyet’e karşı Ubudiyetle mukabele etmektir.

Hem İnsaniyetin cihazatı, hayvan gibi hayat-ı dünyeviyeyi kazanmak için verilmemiş olduğu on ve bin altın temsiliyle izah ediliyor.

Hem sonra hayatın verilmesindeki dokuz gaye ile hayatın mahiyeti, hayatın sureti, hayatın sırr-ı hakikatı, hayatın kemal-i saadeti izah ediliyor.

Hayatının gayelerinin icmali dokuz emri şunlardır:

Birincisi: Duygular terazisiyle rahmet-i İlahiyenin hazinelerinde iddihar edilen nimetleri tartmaktır.

İkincisi: Her bir cihaz, anahtar olup o cihaz vasıtasıyla Zât-ı Akdes’in esbab altında gizli kalan esmalarını tefekkür etmekle tanıyıp iman etmektir.

Üçüncüsü: Nakışlar itibariyle ayinedarlığını bilen insanın, üstünde tecelli eden esma-i İlahiyeyi gayrın nazarına teşhir ve izhar etmesidir.

Dördüncüsü: Lisan-ı hal ve kaliyle Hâlıkının dergâh-ı rububiyetine, acz, fakr ve kusurunu ubudiyet suretinde ilân etmektir.

Beşincisi: Üstünde tecelli eden esma-i İlahiyeyi bilen insanın, resmi geçit tarzında Şahid-i Ezelî’nin nazar-ı şuhud ve işhadına güzel görünmek için vaziyet almasıdır.

Altıncısı: Mahlukatın tahiyatlarını, tesbihatlarını ve ubudiyetlerini müşahede ederek tefekkür ile görüp şehadetle göstermektir.

Yedincisi: Numuneler itibariyle ayinedarlığını anlayan insanın, Hâlık-ı Zülcelal’in sıfât-ı mutlakasını ve şuun-u mukaddesesini enenin ölçüleri ile bilmesidir.

Sekizincisi: Mevcudatın herbirinin ne vecihle Hâlıkının vahdaniyetine ve Sâni’inin rububiyetine delalet ettiğini fehmetmektir.

Dokuzuncusu: Acz u za’fın, fakr u ihtiyacın ölçüsüyle zıddiyet itibari ile ayinedarlığını anlayan insanın, kudret-i İlahiye ve gına-yı Rabbaniyenin tecelliyatının derecelerini anmasıdır.

Onikinci Söz

Onbirinci Söz’ün Onikirinci Sözle münasebeti: Onbirinci Sözde Cenâb-ı Hakk’ın kudsî maksadları, Onikinci Sözün Birinci Esasında da Cenâb-ı Hakk’ın kudsî hikmeti ders verilmiştir. İkinci ve Üçüncü Esasta Hikmet-i Kudsîyenin insanın hayat-ı şahsiyesine ve hayat-ı içtimaiyesine verdiği terbiye-i ahlâkıye gösterilmiştir. Dördüncü Esasta ise Kur’an’ın hikmet-i kudsîyesinin sair kelamlara nisbeten sebeb-i rüchaniyeti gösterilmiştir. Rüchaniyet sebebini ikinci ve üçüncü esasla birlikte düşündüğümüzde sair kelamların şahsi ve içtimai hayata Kur’an kadar faide verememsidir. Diğer bir sebebde Kur’an, ism-i a’zamdan ve her ismin a’zamlık mertebesinden geldiği için hakikatları azami derecede gösterir. Bu cihetten Kur’ana yetişilemez. Kudsîyeti ve azameti kayıtsız olarak hakikatları ihata etmesi cihetinden geliyor.

Onikinci Söz: Onikinci Sözde dört esas vardır.

Birinci Esas

Kur’an-ı Hakîm’in hikmet-i kudsîyesi ile felsefe hikmetinin icmalen müvazenesi yapılarak hikmet-i kudsîye gösterilmiştir. Şu dinsiz felsefe, kitab-ı kebirin hurufatına “mana-yı harfî” ile, yani Allah hesabına bakmak lâzım gelirken; öyle bakmayıp “mana-yı ismî” ile, yani mevcudata mevcudat hesabına bakar, öyle bahseder. “Ne güzel yapılmış”a bedel, “Ne güzeldir” der, çirkinleştirir. Bununla kâinatı tahkir edip, kendisine müştekî eder. Evet dinsiz felsefe, hakikatsiz bir safsatadır ve kâinata bir tahkirdir…

İkinci Esas

Manayı harfi ile eşyaya bakan Hikmet-i Kur’aniyenin insanın hayat-ı şahsiyesine verdiği terbiye-i ahlâkıye ve manayı ismi ile eşyaya bakan felsefenin insanın hayat-ı şahsiyesine verdiği dersin muvazenesidir.

1- Menfaat

· Felsefenin halis bir tilmizi Firavundur. Menfaati için en hasis şeye ibadet eder. Her menfaatli şeyi kendine Rab tanır.

· Hikmet-i Kur’an’ın tilmizi ise bir Abddir. Menfaati için a’zam-ı mahlukata ibadet etmez. A’zam-ı menfaat olan Cennet-i gaye-i ibadet kabul etmez bir abd-i azizdir.

2- İzzet ve zillet

· Felsefenin dinsiz şakirdi, mütemerrid ve muanniddir. Fakat bir lezzet için nihayet zilleti kabul eden miskin bir mütemerriddir. Şeytan gibi şahısların, bir menfaat-i hasise için ayağını öpmekle zillet gösterir denî bir muanniddir.

· Hikmet-i Kur’an’ın hakikî tilmizi mütevazidir; selim, halimdir. Fakat Fâtırının gayrına, daire-i izni haricinde ihtiyarıyla tezellüle tenezzül etmez.

3- Kavî ve zaif

· Felsefnin dinsiz şakirdi, cebbar bir mağrurdur. Fakat kalbinde nokta-i istinad bulmadığı için zâtında gayet acz ile âciz bir cebbar-ı hodfüruştur.

· Hikmet-i Kur’an’ın talebesi fakir ve zaîftir, fakr ve za’fını bilir. Fakat onun Mâlik-i Kerim’i, ona iddihar ettiği uhrevî servet ile müstağnidir ve Seyyidinin nihayetsiz kudretine istinad ettiği için kavîdir.

4- Fazlilet ve Menfaat

· Felsefenin şakirdi, menfaatperest hodendiştir ki; gaye-i himmeti, nefs ve batnın ve fercin hevesatını tatmin ve menfaat-i şahsiyesini, bazı menfaat-ı kavmiye içinde arayan dessas bir hodgâmdır.

· Kur’an’ın talebesi, Hudaperest, ehl-i Fazldır. Yalnız livechillah, rıza-ı İlahî için, fazilet için amel eder, çalışır…

İşte iki hikmetin verdiği terbiye, iki tilmizin müvazenesiyle anlaşılır.

Üçüncü Esas

Manayı harfi ile eşyaya bakan Hikmet-i Kur’aniye ile manayı ismi ile eşyaya bakan felsefenin, hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye verdiği terbiye-i ahlâkıye ve dersin muvazenesidir.

1- Nokta-i istinadı

· Felsefenin nokta-i istinadı Kuvvettir, şe’ni tecavüzdür.

· Kur’an’ın nokta-i istinadı Haktır, şe’ni ittifaktır.

2- Gaye-i hedefi

· Felsefenin gaye-i hedefi Menfaattir, şe’ni her arzuya kâfi gelmediğinden üstünde boğuşmaktır.

· Kur’an’ın gaye-i hedefi Fazilet rıza-ı ilahidir, şe’ni Tesanüddür.

3- Hayatta düsturu

· Felsefenin hayatta düsturu cidaldir, şe’ni çarpışmaktır.

· Kur’an’ın hayatta düsturu Teavündür, şe’ni birbirinin imdadına yetişmektir.

4- Cemaat rabıtalarında düsturu

· Felsefenin cemaat rabıtalarında düsturu unsuriyet ve menfi milliyettir, şe’ni başkasını yutmaktır ki tecavüzdür.

· Kur’an’ın cemaat rabıtalarında düsturu rabıta-i dini, sınıfi ve vatanidir ki, şe’ni uhuvvettir, incizabdır.

5- Gayatı

· Felsefenin gayatı hevesat-ı nefsaniyeyi tatmin ve hacat-ı beşeriyeyi tezyid etmektir ki, şe’ni beşerin saadetinin selb olmasıdır.

· Kur’an’ın gayatı nefsi gemlemekle bağlamak, ruhu kemalata kamçılamakla serbest bırakmaktır ki, şe’ni saadet-i dareyndir.

Dördüncü Esas:

Kur’an ism-i a’zamdan ve her ismin a’zamlık mertebesinden geldiği için hakikatları azami derecede gösterdiğinden sair kelimat-ı İlahiyeye ve bütün kelâmlara nisbeten daha yüksektir. Kudsîyeti ve azameti kayıtsız olarak hakikatları ihata etmesi cihetinden geliyor. Bu hakikatı anlatan iki temsil gösterilmiştir. Bir padişahın saltanat-ı uzması haysiyeti ile çıkan fermanı, adi bir adamla cüz’i bir mukalemesinden ne kadar yüksek ve âlî ise; Ve gökteki güneşin feyzinden istifade, ayinedeki aksinin cilvesinden istifadeden ne derece çok ve fâik ise; Kur’an-ı Azîm-üş Şan dahi, o nisbette bütün kelamların ve hep kitapların fevkindedir.

Onüçüncü Söz

Onikinci Söz’ün Onüçüncü Sözle münasebeti: Onikinci Sözde Kur’an-ı Hakîmle dinsiz felsefenin karşılaştırılması yapılmıştı. Kur’an-ı Hakîm Cenâb-ı Hakk’ın kudsî hikmetini gösterdiği halde felsefî nazarın görememesinin sebebleri üzerinde durulmuştu. Onüçüncü Sözde ise Kur’an-ı Hakîmle dindar felsefenin karşılaştırması yapılıyor. Şöyle ki:

1. Kur’an âdet ve ülfet perdesini yırtıyor; dindar felsefe ise sadece nadir fertleri nazara verir.

2. Kur’an’ın âyetleri (sureleri) arasında münasebet vardır. Şiirde ise kafiye vardır. Sadece önceki ve sonraki cümle ile münasebettardır.

3. Kur’an yüksek ve parlak hakikatları ders veriyor. Şiir ise küçük ve sönük hakikatları süslendirerek beğendirmek ve herşeye olduğundan fazla kıymet vermek ister.

Onüçüncü Söz: Kur’an-ı Hakîm ile felsefe ulûmunun mahsul-ü hikmetlerini, ders-i ibretlerini, derece-i ilimlerini müvazene etmek istersen; şu gelecek sözlere dikkat et!

Birincisi

Kur’an-ı Kerim’in ilim ve hikmet ve marifet-i İlahiye cihetiyle servet ve gınası; ve felsefenin ilim ve ibret ve marifet-i Sâni’ cihetindeki fakr ve iflasını görmek istersen Kudret Mu’cizesi olan insanın hilkatine, Rahmet Mu’cizesi olan yavruların hazine-i gaybdan muntazam iaşelerine bak! Kur’an’ın nasıl ülfet nazarını kaldırdığını gör.

İkincisi

Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan, kitab-ı kâinattaki intizamat-ı san’atı, i’caz derecesindeki muntazam üslûblarıyla tefsir ettiği halde; manzum olmadığının iki sebebi vardır.

Birinci sebebi: Âyetlerinin herbir necmi, vezin kaydı altına girmeyip tâ ekser âyetlere bir nevi merkez olsun ve kardeşi olsun ve mabeynlerinde mevcud münasebet-i manevîyeye rabıta olmak için, o daire-i muhita içindeki âyetlere birer hatt-ı münasebet teşkil ettiğinden manzum değildir.

İkinci sebebi de budur ki: Kur’an’ın hakikatları; o kadar büyük, âlî, parlak ve revnakdardır ki, en büyük ve parlak hayal, o hakikatlara nisbet edilse; gayet küçük ve sönük kaldığından manzum değildir.

Üçüncüsü

Kur’an’ın her bir âyeti, birer necm-i sâkıb gibi, i’caz ve hidayet nurunu neşr ile küfrün zulümatını nasıl dağıttığını görmek, zevk etmek istersen; kendini o asr-ı cahiliyette ve o sahra-yı bedeviyette farzet ki, her şey zulmet-i cehil ve gaflet altında perde-i cümud u tabiata sarılmış olduğu bir anda, birden Kur’an âyetlerini işit, bak. O ölmüş veya yatmış mevcudat-ı âlem işitenlerin zihninde nasıl diriliyorlar, hüşyar oluyorlar, kıyam edip zikrediyorlar. Hem o karanlık gökyüzünde birer camid ateşpare olan yıldızlar ve yerdeki perişan mahlukat, Kur’anı işitenlerin nazarında; gökyüzü bir ağız, bütün yıldızlar birer kelime-i hikmet-nüma, birer nur-u hakikat-eda; ve arz bir kafa; berr ve bahr birer lisan; ve bütün hayvanat ve nebatat birer kelime-i tesbih-feşan suretinde arz-ı dîdar eder.

Dördüncüsü

Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın en yüksek bir derece-i i’cazını, bütün daire-i imkân ve vücuba bakan iki şecere temsiliyle izah etmiştir. İmanın bütün erkânının Şeriat-ı Kübrayı İslâmiyet ile tenasüb içinde olması Kur’an-ı Azim-üş Şan’ın bütün daire-i imkân ve vücubu gören ve bilen bir Zâtın kelamı olduğunun delilidir.

Onüçüncü Sözün İkinci Makamı

Onüçüncü Söz’ün Birinci Makamı ile İkinci Makamının münasebeti: Her bir mes’elede âdet ve ülfet nazarı kırılıp, mes’elelerin birbiriyle olan münasebeti gösterilip, mes’elenin ne kadar büyük bir hakikatı ifade ettiği izah ediliyor. Haşiyesindeki mahpuslara dört mektub ile beraber toplam da altı mes’eledir.

Cazibedar bir fitne içinde bulunan ve daha aklını kaybetmeyen bazı gençlerle bir muhaveredir.

Kabir ve âhiret mes’elelerine dair âdet ve ülfet nazarı kırılıp, mes’elelerin birbiriyle olan münasebeti gösterilip, mes’elenin ne kadar büyük bir hakikatı ifade ettiği izah ediliyor.

1. Kur’an âdet ve ülfet nazarını kaldırarak kabrin hakikatını gösteriyor. Kabir de bu zamanda ülfet olmuş; herkes ölecek diye bir âdet, ülfet var. Kur’an herkesin öleceğini fakat herkesin aynı şekilde kabre girmeyeceğini ders vererek gaflet perdesini yırtıyor.

2. Kur’an’ın herbir âyetinin diğer ayetlerle münasebeti olduğu gibi kabir ve âhiret mes’elelerinin de erkân-ı imanîye ve esasat-ı İslâmiye ile münasebeti vardır.

3. Kur’an yüksek ve parlak hakikatları ders vermesi misüllü kabir de âlemi bekanın kapısı olması cihetiyle her insanın başına gelecek en ehemmiyetli en dehşetli en yüksek ve parlak bir hakikattır.

Bu muhaverede, şimdiki aldatıcı ve cazibedar lehviyat ve hevesatın hücumları karşısında “âhiretimizi ne suretle kurtaracağımız beş hakikatla ders verilir:

Birincisi: Kabre girmenin üç tarzdaki keyfiyetini,

İkincisi: İhbar eden muhbirlerin sıdkını,

Üçüncüsü: Kıyas-ı mantıki ile tehlikeli yolda gitmemenin gereğini

Dördüncüsü: İmanın dünyevi lezzetini,

Beşincisi: İslâmiyetten çıkan insanın sükût-u mutlaka mahkûm olduğunu anlatıyor.

Birkaç bîçare gençlere verilen bir tenbih, bir ders, bir ihtardır

Hayat ve gençlik ve hevesat mes’elelerinin ayrı ayrı bakıldığında; her bir mes’elede âdet ve ülfet nazarı kırılıp, mes’elelerin birbiriyle olan münasebeti gösterilip, mes’elenin ne kadar büyük bir hakikatı ifade ettiği izah ediliyor.

1. Hayata, bu zamanda ülfetle bakıldığından; Dünya hayatındaki maddi lezzetler nazara çarpıyor. Hâlbuki Kur’an imanlı bir hayatın hem maddî hem manevî lezzetlere vesile olacağı manasını ders vererek gaflet perdesini yırtıyor.

2. Kur’an’ın herbir âyetinin diğer âyetlerle münasebeti olduğu gibi bu dünya hayatının âhiret hayatı ile olan münasebetleri var olduğunu göstermekle gaflet perdesini yırtıyor.

3. Kur’an yüksek ve parlak hakikatlarını ders vermesi misüllü dünya hayatınında imanla ebedi bir hayatı netice veriyor olması en yüksek ve parlak bir hakikattır.

Gençlik ve hevesat mes’elelerini bunlara kıyas ediniz.

Birkaç bîçare gençlere verilen bir tenbih, bir ders, bir ihtarın hulasası: Bir gün yanıma parlak birkaç genç geldiler. Hayat ve gençlik ve hevesat cihetinden gelen tehlikelerden sakınmak için tesirli bir ihtar almak istediler.

Birincisi: Gençlik tehlikesine karşı, gençliğin geçici olduğunu Onbirinci Şua’ın Beşinci Mes’elesindeki misallerle ders veriliyor. Elhasıl kısmında gayr-ı meşru gençliğin zararları anlatılmıştır.

İkincisi: Hayat tehlikesine karşı, hayatın iman dairesinde lezzetle geçebileceğini Onbirinci Şuadan Üçüncü Mes’elesindeki misallerle ders veriyor.

Üçüncüsü: Hevesat tehlikesine karşı gençliğin geçici olduğunu ve ölümün hakikatını nazara vermekle sakındırarak Onbirinci Şuadan İkinci Mes’elesindeki misallerle ders veriyor.

Risale-i Nur Mizanlarından Onüçüncü Söz’ün İkinci Makamının Haşiyesidir.

Mahpuslara dört teselli mektubudur.

1. Ondördüncü Şua Sayfa 479: Risale-i Nur’daki hakikî teselliye mahpuslar çok muhtaçtırlar. Teselliye muhtaç olan mahpuslar şunlardır:

Birinci sırada gençlik darbesini yiyen mahpuslar

İkinci sırada zulmen mahkûm olan mahpuslar

Üçüncü sırada fakir ve ihtiyar ve hasta ve iman hakikatlarına müştak olan mahpuslardır.

2. Ondördüncü Şua Sayfa 478: Hapis musibetine düşenlere ve onlara merhametkârane, sadakatle, hariçten gelen erzaklarına nezaret ve yârdım edenlere mektub; “Üç Nokta”dır.

Birinci Nokta: Ehl-i iman için hapis musibeti farz namazını kılmak ve hapse sebebiyet veren günahlardan tövbe etmek ve sabır içinde şükretmek şartıyla hapiste geçen ömür günleri, her bir gün on gün kadar bir ibadet kazandırabilir.

İkinci Nokta: Musibete karşı sabır kuvvetini hazır zamana tahşid etmek gerektiğini.

Üçüncü Nokta: Farz namazını kılmak, sadakat, şefkat, sevinç ile ve minnet ettirmemek şartıyla; Hasta, ihtiyar, garip, fakir mahpuslara hizmet etmenin sadaka hükmüne geçtiğini izah ediyor.

3. Ondördüncü Şua Sayfa 487: Hem dünya azabından, hem âhiret azabından kurtaracak bir hakikat-ı Kur’aniye; Hakikat ve maslahat sulhtur. Affetmektir. Onun içindir ki; “Üç günden fazla bir mü’min diğer bir mü’mine küsmemek” İslâmiyet emrediyor.

4. Ondördüncü Şua Sayfa 490: Aziz Yeni Kardeşlerim Ve Eski Mahpuslar! Benim kat’î kanaatim gelmiş ki; buraya girmemizin inayet-i İlahiye cihetinde bir ehemmiyetli sebebi sizsiniz. Yani, Nurlar tesellileriyle ve imanın hakikatlarıyla tam bir teselli size vermektir.

Onüçüncü Söz’ün İkinci Makamının Zeyli

Leyle-i Kadir’de İhtar Edilen Bir Mes’ele-i Mühimme

Nev’-i beşerin maşuk-u mecazîsi olan hayat-ı dünyeviye, böyle çirkin ve geçici olmasından fıtrat-ı beşerin hakikî sevdiği, aradığı hayat-ı bâkiyeyi bütün kuvvetiyle arayacaklar. Ve hakikatlerini anladıktan sonra bütün ruh u canlarıyla Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’a sarılacaklar.

Saniyen: Madem Risale-i Nur, bu mu’cize-i kübranın elinde bir elmas kılınç hükmünde hizmetini göstermiş ve muannid düşmanlarını teslime mecbur etmiş. Elbette bundan sonra insanlar fevc fevc Risale-i Nur’a dâhil olacaklardır. İnşâallah

Meyve Risalesi’nden Altıncı Mes’ele

[İman-ı billah rüknünün binler küllî bürhanlarından birtek bürhana kısaca bir işarettir.]

Kastamonu’da lise talebelerinden bir kısmı yanıma geldiler. “Bize Hâlıkımızı tanıttır, muallimlerimiz Allah’tan bahsetmiyorlar” dediler. Ben dedim: Sizin okuduğunuz fenlerden her fen, kendi lisan-ı mahsusuyla mütemadiyen Allah’tan bahsedip Hâlıkı tanıttırıyorlar. Muallimleri değil, onları dinleyiniz.

Altı fennin şehadeti

Fenn-i tıp mikyasıyla küre-i arz, içerisinde bulunan dörtyüz bin çeşit nebatat ve hayvanatın hârika ve hassas mizanlarla yaratılmış olmaları cihetiyle, küre-i arz eczahane-i kübrasının eczacısı olan Hakîm-i Zülcelal’i tanıttırır.

Fenn-i makine mikyasıyla küre-i arz, içerisinde bulunan binler çeşit çeşit mahlûkatın basit bir maddeden yaratılmış olmaları cihetiyle, küre-i arz denilen bu seyyar makine-i Rabbaniyenin ustasını ve sahibini bildirir ve tanıttırır.

Fenn-i iaşe mikyasıyla küre-i arz, içerisinde bulunan binbir çeşit erzak etrafından celbedip içinde muntazaman istif ve ihzar edilmesi cihetiyle, küre-i arz denilen bu Rahmanî iaşe anbarı ve bir sefine-i Sübhaniye ve bu depo ve dükkân-ı Rabbanînin sahibini, mutasarrıfını, müdebbirini bildirir, tanıttırır, sevdirir.

Fenn-i askerî mikyasıyla küre-i arz, içerisinde bulunan nebatat ve hayvanat milletlerinden dörtyüz bin nev’in çeşit çeşit elbise, erzak, esliha, talim, terhisleri gayet mükemmel ve muntazam ve hiç birini unutmayarak ve şaşırmayarak verilmesi cihetiyle, küre-i arz denilen bu ordu-yu Sübhanînîn Hâkimini ve Rabbini ve Müdebbirini ve Kumandan-ı Akdes’ini hayretler ve takdislerle bildirir ve tahmid ve tesbihle sevdirir.

Fenn-i elektrik mikyasıyla bu âlem şehrinde dünya sarayının damındaki yıldız lâmbaları, küre-i arzdan bin defa büyük oldukları ve top güllesinden yetmiş defa sür’atli hareket ettikleri halde, intizamlarının bozulmamaları, birbirlerine çarpmamaları, sönmemeleri, yanmak maddeleri tükenmemeleri cihetiyle, bu meşher-i a’zam-ı kâinatın Sultanını, Münevvirini, Müdebbirini, Sâni’ini, o nuranî yıldızları şahid göstererek tanıttırır. Tesbihatla, takdisatla sevdirir, perestiş ettirir.

Fenn-i kıraat ve fenn-i kitabet mikyaslarıyla bu kitab-ı kâinat, birtek sahifesi olan zemin yüzünde ve birtek forması olan baharda, üçyüz bin ayrı ayrı kitablar hükmündeki üçyüz bin nebatî ve hayvanî taifeleri beraber, birbiri içinde, yanlışsız hatasız, karıştırmayarak, şaşırmayarak; mükemmel, muntazam ve bazan ağaç gibi bir kelimede bir kasideyi ve çekirdek gibi bir noktada bir kitabın tamam fihristesinin yazılması ve bir kalemin işlemesi cihetiyle, şu mecmua-i kâinat ve bu mücessem Kur’an-ı Ekber-i Âlemin nakkaşını, kâtibini hadsiz kemalâtıyla tanıttırır. “Allahü Ekber” cümlesiyle bildirir, “Sübhanallah” takdisiyle tarif eder, “Elhamdülillah” senalarıyla sevdirir.

Hüve Nüktesi

Hüve Nüktesinin Onüçüncü Sözle münasebeti;

1. Hava sayfasında bulunan Parlak tevhid sahifesini adiyat perdesini yırtarak göstermesi,

2. En küçük mevcudat olan hava zerreleri en büyük mevcudat olan yıldızlarla beraber birbirine münasebettar olarak tesbih vazifelerini yerine getirmeleri

3. Zerrelerin vazifeleri parlak sönük bir hakikat olmayıp mu’cizeliğini kör gözlere de göstermesidir.

Hüve Nüktesi, meslek-i imanîyenin hadsiz derece kolay ve vücub derecesinde sühuletli bulunmasının ve şirk ve dalaletin mesleğinde hadsiz derecede müşkilâtlı, mümteni’ binler muhal bulunduğunun gayet kısa bir işaretle beyanıdır.

1. هُوَ nin lafzında, havasında birtek zerrenin muntazam birtek vazifesi kadar kolayca, hadsiz küllî vazifelerini Hâlıkının izniyle ve kuvvetiyle ve Hâlıka intisab ve istinad ile ve Sâni’inin cilve-i kudreti ile bir anda şimşek sür’atinde ve هُوَ telaffuzu ve havanın temevvücü sühuletinde yapılmasından gelen bir lem’a-yı vâhidiyet vardır.

2. هُوَ nin manasında ve işaretinde gayet nuranî bir cilve-i ehadiyet ve çok kuvvetli bir hüccet-i tevhid bulunur.

3. Havanın maddî cihetindeki vazifeleri: asvat, elektrik, cazibe, dafia, ziya gibi sair letaifin nakli ve bütün nebatat ve hayvanata teneffüs ve telkîh gibi hayata lüzumu bulunan levazımatı kemal-i intizam ile yetiştirmektir.

4. Havanın manevî cihetindeki vazifeleri: âlem-i misal ve âlem-i manaya suret ve manaların naklidir.

Ondördüncü Söz

Onüçüncü Sözün Ondördüncü Sözle arasındaki münasebet;

1. Ondördüncü Sözde ki beş mes’ele ile adiyat perdesini yırtarak göstermesi,

2. Ondördüncü Sözde ki mes’elelerin birbirine münasebettar olması

3. Ondördüncü Sözde ki beş mes’ele sönük bir hakikat olmayıp parlak birer mu’cize olduğunu kör gözlere de göstermesidir.

Ondördüncü Söz: Kur’an-ı Hakîm’in ve Kur’an’ın müfessir-i hakikîsi olan hadîsin bir kısım yüksek ve ulvî hakaikına çıkmak için teslim ve inkıyadı noksan olan kalblere yardım edecek basamaklar hükmünde o hakikatların bir kısım nazirelerine işaret edeceğiz ve hâtimesinde bir ders-i ibret ve bir sırr-ı inayet beyan edilecek. Sair hakikatlardan nümune olarak “Beş Mes’ele” zikrederiz.

Birincisi Meselâ

(Eyyam-ı Kur’aniye) “Altı günde gökleri ve yerleri yarattık” demek olan; (Mearic Suresi) hem belki bin ve elli bin sene gibi uzun zamandan ibaret olan eyyam-ı Kur’aniye ile insan dünyası ve hayvan âlemi altı günde yaşayacağına işaret eden hakikat-ı ulviyesine kanaat getirmek için, saat misalini hatıra getirerek Fâtır-ı Zülcelal’in halkettiği seyyal âlemler, seyyar kâinatlar, geçici dünyalar, nazar-ı şuhuda gösteriliyor.

İkinci Misal

(Kader) Bütün eşya vücuda gelmeden ve geldikten sonra ve gittikten sonra yazılıdır ve yazılır. Hakikat-ı ulviyesini fehme takrib için çekirdek, ağaç ve meyve misali veriliyor. Yaş kuru her şey Kur’anda var.

Üçüncü Misal

(Meleklerin tasviri) Hamele-i arş ve yer ve göklerin melaike-i müekkelleri ve sair bir kısım melekler hakkında Muhbir-i Sadık’ın tasvir ettiği ve Kur’an-ı Azim-üş Şan’ın beyan ettiği, intizam ve külliyet ve vüs’at-i ubudiyetlerini ifade eden hakikata çıkmak için, Barla ağzının bir kelimesi olan Çınar ağacı misal olarak veriliyor.

Dördüncü Misal

(Budiyet ve Akrabiyet) Güneşin nur ve harareti, ilim ve kudretine nisbeten toprak gibi kesif hükmünde, “Nur-un Nur, Münevvir-un Nur, Mukaddir-un Nur” olan Zât-ı Zülcelalin

1. Herşeye, ilim ve kudretiyle nihayetsiz yakın ve hazır ve nâzır ve eşya ondan gayet uzak olduğunu,

2. Hem o derece külfetsiz, mualecesiz, sühuletle işleri yapar ki, yalnız mahz-ı emrin sür’at ve sühuletiyle icad eder gibi anlaşıldığını;

3. Hem hiçbir şey, cüz’î-küllî, küçük-büyük, daire-i kudretinden harice çıkmadığını ve kibriyası ihata ettiğini şuhud derecesinde bir yakîn-i imanî ile iman etmek üzere fehme takrib için güneş misali veriliyor.

Beşinci Misal

(Tehdidat-ı Kur’aniye) Ezel ve Ebed Sultanı Zât-ı Zülcelalin benî-âdeme karşı şedid şikayat-ı Kur’aniyesi ve azîm tehdidatı ve müdhiş vaîdleri ne hikmete binaendir demek olan derin ve yüksek hakikata kanaat getirmek için iki temsil veriliyor.

Birinci temsil kâinat bağına iman nazarı ile bakmayıp sair hademelerin netaic-i amellerine halel getirdiği veya kurumasına sebebiyet verdiği için bütün hademelerin, o sersemden şekvaya hakları vardır.

İkinci temsil sefine-i Sultaniye de vazifedar bir adamın vazifesini yapmayarak esma-i İlahiyenin cilve-i cemallerine perde çektiği için Ezel ve Ebed Sultanı, o adamdan şedid şikâyette bulunmuştur.

Ondördüncü Sözün Hâtimesi

Ondördüncü Söz ile hatimesinin birbiri arasındaki münasebet; Ondördüncü Sözün Beşinci misalinde Kur’an’ın tehdidatı gösterildi. Hâtimesinde ise Kur’an’ın tehdidatından kulağını tıkayan insanları gafletten kurtaran zelzele gibi dünyanın ve insanın zeval ve fenasını gösteren ibretli bir ders veriliyor.

Gafil kafaya bir tokmak ve bir ders-i ibrettir.

Derste geçen temsillerin ihtar ettiği hakikatlar:

1. Deve kuşu temsili ile ölümü hatırlatıyor.

2. Karye temsili ile kabrin öbür tarafını hatırlatıyor.

3. Zaman değişmiş deme çünki ölüm değişmiyor.

4. Ben de herkes gibiyim deme çünki herkes sana kabir kapısına kadar arkadaşlık eder.

5. Kendini başıboş zannetme zira şu misafirhane-i dünyada nazar-ı hikmetle baksan, hiçbir şeyi nizamsız gayesiz göremezsin.

Zelzele gibi hâdiseler, bir Hakîm-i Rahîm’in emriyle ehl-i imanın fâni malını, sadaka hükmüne çevirip ibka etmektir ve küfran-ı nimetten gelen günahlara keffarettir. Nasılki bir gün gelecek, şu müsahhar zemin yüzünün zîneti olan âsâr-ı beşeriyeyi şirk-âlûd, şükürsüz görüp, çirkin bulur. Hâlık’ın emriyle büyük bir zelzele ile bütün yüzünü siler, temizler. Allah’ın emriyle ehl-i şirki Cehennem’e döker. Ehl-i şükre “Haydi, Cennet’e buyurun” der.

Ondördüncü Sözün Zeyli

Ondördüncü Sözün hatimesi ile zeylinin birbiri arasındaki münasebet; Ondördüncü Sözün Hatimesinde zelzele gibi hadisatın arkasında dünyanın ve insanın zeval ve fenasını gösteren ibretli bir ders verildiği gibi Zeylinde de zelzele hakkında akla gelen veya gelebilecek suallere cevap veriliyor.

Küre-i Arz, hareket ve zelzelesinde vahy ve ilhama mazhar olarak emir tahtında depreniyor. Bazan da titriyor. Zelzele münasebetiyle altı-yedi cüz’î suale karşı yine manevî ihtar yardımıyla cevabları kalbe geldi.

Birinci Sual

Zelzelenin devamından gelen korku ve me’yusiyet ekser halkın ekser memlekette gece istirahatini selbederek dehşetli bir azab vermesi nedendir?

Elcevap: Ramazan-ı Şerifin teravih vaktine hürmetsizlik edilmesi zelzelenin devamını netice verdi.

İkinci Sual

Niçin gavurların memleketlerinde bu semavî tokat başlarına gelmiyor? Bu bîçare Müslümanlara iniyor?

Elcevap: Ehl-i küfrün cinayetlerinin kısm-ı a’zamı, Mahkeme-i Kübra-yı Haşre te’hir edilirken ehl-i imanın hatalarının cezası ise, kısmen bu dünyada verilir.

Üçüncü Sual

Bazı eşhasın hatasından gelen bu musibet bir derece memlekette umumî şekle girmesinin sebebi nedir?

Elcevap: Ekser nâsın o zalim eşhasın harekâtına

1- Fiilen (bizzat)

2- Veya iltizamen (tarafgirlik göstermek, fikren savunmak veya hoş görmek)

3- Veya iltihaken (lakayıd kalıp ilişmemek) taraftar olmasıyla manen iştirak eder,

musibet-i âmmeye sebebiyet verir.

Dördüncü Sual

Zelzele musibetinde masumların ve hatasızların o musibet içinde yanması nedendir?

Elcevap: Musibetten çekinilmemesi masumların ve hatasızların o musibet içinde yanmasını sebebiyet verdi. Musibetten çekinmemek yedinci sualde de geçtiği gibi o gibi yerlerde kuvvetli ve hakikatlı iman muhafızları ve İslâmiyet hâmileri az veya tam mağlub olmaları sebebiyle olur.

Beşinci Sual

Umuma gelen zelzele musibeti, Âdil ve Rahîm, Kadîr ve Hakîm olan Allah’ın cemal-i rahmetine ve şümul-ü kudretine nasıl muvafık düşer?

Elcevap: “Evet halk ve icadda bir şerr-i cüz’î ile beraber hayr-ı kesîr vardır. Bir şerr-i cüz’î için hayr-ı kesîri terketmek, şerr-i kesîr olur.”

Altıncı Sual

Zelzeleye sebebiyet veren maddenin bir hakikati var mıdır?

Elcevap: Kadîr-i Mutlak hikmetinin muktezasıyla zahir esbabı tasarrufatına perde ediyor. Altıncı sualdeki tüfek misalini Onbirinci Şuaın Altıncı Mes’elesi ile birlikte düşünürsek; Cenâb-ı Hakk maddi manevî rızıkları küre-i arz iaşe ambarında istif ettiği gibi ehl-i dalaletin küfründen neş’et eden ve küre-i arzı hiddete getiren zelzele gibi hadisatın maddi sebeplerini de zeminin içinde istif etmiştir. Saatli bomba veya fitil gibi..

Yedinci Sual

Bu hâdise-i arziye, bu memleketin ahali-i İslâmiyesine bakması ve onları hedef etmesi, ne ile anlaşılıyor?

Elcevap: Bu memlekete mahsus olması; zelzelenin devam etmesi gibi çok emarelerin delaletiyle ehl-i imanı namaza ve niyaza uyandırmak için sarsıyor.

Ve neden Erzincan ve İzmir taraflarına daha ziyade ilişiyor?

O gibi yerlerde kuvvetli ve hakikatlı iman muhafızları ve İslâmiyet hâmileri az veya tam mağlub olmaları sebebiyle daha ziyade ilişiyor.

Onbeşinci Söz

Ondördüncü Sözün Onbeşinci Sözle arasındaki münasebet; Ondördüncü Söz’de Kur’an-ı Hakîm’in ve Kur’an’ın müfessir-i hakikîsi olan hadîsin bir kısım yüksek ve ulvî hakaikına çıkmak için teslim ve inkıyadı noksan olan kalblere yardım edecek basamaklar hükmünde o hakikatların bir kısım nazirelerine işaret edildiği gibi Onbeşinci Sözde de kozmoğrafyanın ruhsuz mes’eleleriyle zihni darlaşan ve aklı gözüne inen ve âyetin azametli sırrını, o sıkışmış zihninde yerleştiremeyenlere, âyetin semasına çıkmak için yedi basamaklı bir merdiven uzatılıyor.

Diğer bir münasebet ise; Ondördüncü Söz’ün Beşinci misalinde insanın cüz’î ihtiyarı ile yaptığı tercihlerin sair mevcudat ve esma-i İlahiye ile olan münasebetleri gösterildiği gibi Onbeşinci Sözde de semavattaki mevcudatla insanların tercihlerinin münasebeti gösteriliyor.

Diğer bir münasebet de; Ondördüncü Söz’ün Üçüncü misalinde herşeyin tesbih ettiği izah edildiği gibi Onbeşinci Söz’de de Semavatın dahi boş olmadığı ve oraya münasib sakinlerin orada tesbih ettiği izah ediliyor.

Onbeşinci Söz: Melaikenin isbatı ve Melaike ile şeytanların mübarezeleri hakkında Recm-i Şeyatin ayetinin izahatıdır. Yedi basamaktır.

Birinci Basamak

(Hakikat ve Hikmetin iktizasıyla melaike ve ruhaniyatın vücudunu isbat ediyor.) Cenâb-ı Hakk canibinden bakıldığında eşya ile gösterilen mananın, mehasinin, tezyinatın ve saltanatın hakikatı, esma-i İlahiyeye dayandığından bu hakikat kendini nezaret ve temaşe edecek melaike ve ruhaniyyatın varlığını iktiza ediyor. Hem mesken ile hayat sahibleri arasındaki münasebet hikmeti, semanında melaike ile dolu olmasını iktiza ediyor. Zira dünya gibi hakir, süfli bir meskende böyle zişuur mahlukat varsa; elbette sema gibi ulvi, hayata daha münasib bir meskende zişuur olması gerekir.

İkinci Basamak

(Sema ve zemin arasındaki münasebet) Semadan Arza inmek olduğu gibi; Sekene-i Arz için semaya çıkmak için bir yol vardır.

Üçüncü Basamak

(Kur’an-ı Hakîm, arzı, bütün semavata denk tutuyor.) Hem semanın sukut ve sükûneti, arzın sür’atli tahavvülü ve devamlı tegayyürü iktiza eder ki; sekenesi de ona göre mazhar-ı tahavvül olsun. Semavat; varidatsız bir göl ise, Arz daim akar bir çeşme denilse ikisinin yekûnu muvazeneye gelebilir.

Hem arzın sekenelerinin kuvalarına, sair zîhayatlar gibi fitrî bir had ve hulkî bir kayıt konulmadığı için nihayetsiz terakki ve nihayetsiz tedenniye mazhar olarak yaratılmasından sekeneler itibariylede müvazeneye gelebilir.

Dördüncü Basamak

(Mübaraze kanununun ta’mimi) Rububiyyet-i amme unvanıyla Hakîm ve müdebbir isimleriyle bir mübareze meydanı açıyor.

Beşinci Basamak

(Mübareze-i manevîyenin ve tasarrufat-ı gaybiyenin âlem-i şehadette alâmetleri) Semavatta mancınıklar ve işaret fişeklerine benzeyen bazı halat yıldızlara verilmiştir. Ta ki mübareze-i manevîyenin  ve tasarrufat-ı gaybiyenin mühimlerine âlem-i şehadette bir alâmeti, bir işareti bulunsun.

Altıncı Basamak

(Kur’an’ın, ins ve cinni, isyan ve tuğyandan zecrindeki tahşidatın sebepleri) Âyat-ı Kur’aniyenin ins ve cinni isyandan ve tuğyandan zecrdeki tahşidatı haşmetin izharı ve düşmanın şenaatinin teşhiri gibi sebeplerden ileri geliyor.

Hem bazen kemal-i intizamı ve nihayet adli ve gayet hilmi ve kuvvet-i hikmeti göstermek için, en büyük ve kuvvetli esbabı, en küçük ve zaîf bir şeye karşı tahşid eder.

Yedinci Basamak

Recm-i şeyatîn için atılan şahabların üç manası var;

Birincisi: Kanun-u mübareze, en geniş dairede dahi cereyan ettiğine remz ve alâmettir.

İkincisi: Semavattaki muti’ sekeneler, Arzlı şerirlerin ihtilatından hoşlanmaz.

Üçüncüsü: Şeytanların, semayı telvis etmemeleri için, ebvab-ı semadan onları red ve tarddır.

Onbeşinci Söz’ün Zeyli

Onbeşinci Söz ile Zeylinin birbiri arasındaki münasebet; Onbeşinci Sözde kozmoğrafyanın ruhsuz mes’eleleriyle zihni darlaşan ve aklı gözüne inen mekteblilerle mübareze yolu gösterildiği gibi zeylinde de enfüsî âlemdeki şeytanın vesvese ve şüphelerine karşı mübareze yolunu gösterilmiştir.

Şeytanla Münazara Bahsi Yirmialtıncı Mektubun Birinci Mebhası

Kur’an’ın Kelamullah ve Hazret-i Muhammed’in (A.S.M.) Allah’ın Resulü olduğunu mukni delillerle isbat eden, münazara tarzında yazılmış beliğ bir risaledir.

Şeytanın Hileleri;

Birinci Hilesi

“Sen, Kur’anı pek âlî, çok parlak görüyorsun. Bîtarafane muhakeme et, öyle bak. Yani bir beşer kelâmı farzet bak… Acaba o meziyetleri, o zînetleri görecek misin?”

Kur’an’a kelâm-ı beşer diye bakmak ve öyle muhakeme etmek, şıkk-ı muhalifi esas tutmaktır.

İkinci Hilesi

“Öyle ise ne Allah’ın kelâmı, ne de beşer kelâmı deme. Ortada farzet, bak.”

İşte Kur’an kıymettar bir maldır. Beşer kelâmı Cenâb-ı Hakk’ın kelâmından ne kadar uzaksa, o iki taraf o kadar, belki hadsiz birbirinden uzaktır. Ortada bakmak kabil değildir.

Üçüncü Hilesi

“Kur’an beşer kelâmına benziyor, onların muhaveresi tarzındadır. Demek, beşer kelâmıdır. Eğer Allah’ın kelâmı olsa, ona yakışacak, her cihetçe hârikulâde bir tarzı olacaktı. Onun san’atı nasıl beşer san’atına benzemiyor, kelâmı da benzememeli?”

Kur’an-ı Hakîm ehl-i şuura imamdır, cin ve inse mürşiddir, ehl-i kemale rehberdir, ehl-i hakikata muallimdir. Öyle ise, beşerin muhaveratı ve üslûbu tarzında olmak zarurî ve kat’îdir.

Dördüncü Hilesi

“Kur’an’ın mesaili gibi çok zâtlar o çeşit mes’eleleri din namına söylüyorlar. Onun için bir beşer, din namına böyle bir şey yapmak mümkün değil mi?” sorusuna cevab olarak dört delil gösterilmiştir.

Evvelâ, Birinci delil dindar insanların tasdikidir. Dindar bir adam, Allah’ın taklidini yapıp, onun yerinde konuşmaz.

Ve sâniyen, İkincisi bir beşerin, Allah’ın sıfatlarını, mahiyetini ve mertebesini taklid edememesi Kur’an’ın Kelâmullah olduğuna delildir. Birbirine yakın zâtlar, bir cinsten olanlar ve mertebece birbirine yakın olanlar, birbirinin makamlarını taklid edebilirler. Beşeriyet âleminde bile birbirine yakın olmayanlar birbirini taklid edmezken bir insan Vacib-ül Vücudu nasıl taklid edebilir.

Sâlisen: Üçüncü delil; risaletin bütün delilleri Kur’an’ın Allah kelamı olduğunu tasdik ediyor. Risaletin birinci delili olan Kur’an âsârıyla, tesiratıyla ve netaiciyle Risalet-i Ahmediyeyi tasdik ederek Kur’an’ın Allah kelamı olduğunu gösterdiği gibi Risaletin ikinci delili olan Zat-ı Ahmediyenin (A.S.M.) ahvalinden, akvalinden, harekâtından neş’et eden İslâmiyet, Kur’an’ın Allah kelamı olduğunu gösteriyor.

Râbian: Dördüncü delil; Ümmet-i Muhammediye (A.S.M.) ordusunun mukaddes kumandanı olan Kur’an’ın bütün mu’cizeleri, Kur’an’ın beşer kelamı olamayacağını isbat ediyor.

Kur’an meziyetlerine üç noktada bakıyoruz.

Birinci Nokta: Kuvvetli kanunları

İkinci Nokta: Esaslı düsturları

Üçüncü Nokta: Nafiz emirleri

Cismani bir Kur’an olan Peygamber (A.S.M.) vechinden bakılırsa; böyle bir Peygamber (A.S.M.) kendi kelamını Allah kelamı diyerek takdim etmez.

Peygamber’in (A.S.M.) hakkaniyetine beş noktada bakıyoruz.

1. Sahtekâr olmadığına harekât, ef’al ve akvali delildir.

2. Allah’tan korktuğuna bütün tarihçe-i hayatı şahittir.

3. Allah’ı bildiğine de bütün tarihçe-i hayatı şahittir.

4. Haysiyetli olduğuna kumandanlık ettiği nev’-i beşer ordusu ve cihan şahittir.

5. İnsaniyetin âdi derecesinde olmadığına şöhretşiar şuunatı şahittir.

Beşinci Hilesi

Şeytanlar insanları nasıl kandırıyor. Sorusuna dört misal;

Evvelâ, Tanımamaktan dolayı manen uzaktan bakıyor.

Ve sâniyen, Tebaî, sathî bir nazarla baktırarak gayet muhal bir şey, mümkün gösteriyor.

Sâlisen: Âdem-i kabul etmekle veya kabul-u âdem etmekle veya bâtılı hak ve muhali mümkün gösteren sekiz sebeple kandırıyor.

Râbian: Kur’an-ı Hakîm’in ve Resul-i Ekrem Aleyhissalatü Vesselam’ın hakkaniyetini gösteren delilleri yok göstermek istemiş. Yani mümkünü muhal göstererek hakikatın zıddını kabul ettirmekle kandırıyor. Bu yüzden makam münasebetiyle hakkaniyetinin delillerini göstermek iktiza etmiştir. Hakkaniyetinin delilleri ise iki kısımda izah edilmiştir. Evvela Kur’an-ı Hakîm’in sonra Resul-i Ekrem Aleyhissalatü Vesselam’ın hakkaniyetinin delilleri gösterilmiştir.

Şeytanın İkinci Küçük Bir İtirazı:

“Kur’an’ın en mühim fesahatını, siz onun selasetinde ve vuzuhunda buluyorsunuz. Hâlbuki şu âyette nereden nereye atlıyor? Bu acib atlamaklar içinde hangi selaset kalır? Kur’an’ın ekser yerlerinde, böyle birbirinden uzak mes’eleleri birleştiriyor. Böyle münasebetsiz vaziyetiyle selaset ve fesahat nerede kalır?”

Fesahat belagatın bir şubesidir. Akıcı ve açık konuşmak demektir. Ayrıca Yirmibeşinci Sözde fesahatı şöyle açıklıyor. “Fesahatin kat’î vücuduna, usandırmaması delildir.” Ve “Kur’anda huruf-u hecaiyenin vaziyetiyle hasıl olan bir selaset ve fesahat-i lafziyesi vardır.”

Bunun misallerinden beşine işaret edilmiştir.

1- Tufan hâdise-i azîmesini netaiciyle öyle îcazkârane ve mu’cizane beyan ediyor

2- Kavm-i Semud’un acib ve mühim hâdisatını ve netaicini ve sû’-i akibetlerini

3- Hazret-i Yunus’un kıssasında mühim esasları zikreder

4- Yusuf A.S. hapiste iken rüyasını tabir ettiği arkadaşının onun yanına gönderilmesi ve Yusuf A.S. Sıddıkinlerden olduğunu izah ediyor.

5- Kâfirlerin pek müdhiş ve çok uzun ve bir günü elli bin sene olan istikbaline ve o istikbalin dehşetli inkılabatında kâfirin başına gelecek elîm ve mühim hâdisata birer birer parmak basıyor.

Onaltıncı Söz

Onbeşinci Sözün Onaltıncı Sözle arasındaki münasebet; Onaltıncı Sözden önce ki sözlerde geçen hakikatların anlaşılması Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetinin bilinmesine mutevakkıftır. Bu sebeble akla gelen Kudsî mahiyeti nasıldır sualine Onaltıncı Sözde cevab veriliyor.

Onuncu Sözle münasebeti; kudret-i İlahiyeye nisbeten bütün insanların halkolunması ve haşredilmesi, birtek insanın halkı ve haşri gibi âsan olduğunu anlamak için Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetinin bilinmesine ihtiyaç vardır.

Onbirinci Sözle münasebeti; kâinatı bir saray gibi yaratan ve kâinatın küçültülmüş bir nümunesini insana derc eden zâtı tanımak için Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetinin bilinmesine ihtiyaç vardır.

Onikinci Sözle münasebeti; Cenâb-ı Hakkın Kudsî hikmetinin anlaşılması, şahsi ve ictimai hayatta tatbiki ve Kur’an’ın sair kelamlara olan cihet-i tefevvükünün anlaşılaması için Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetinin bilinmesine ihtiyaç vardır.

Onüçüncü Sözle münasebeti; Kur’an’ın ders verdiği surette kâinata nazar-ı ibretle bakmak, âyetlerin birbirine olan münasebetlerini görmek ve Kur’an’ın parlak hakikatlarını anlamak için Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetinin bilinmesine ihtiyaç vardır.

Ondördüncü Söz’ün Beş Mes’elesi ile münasebeti;

Birinci Mes’ele, kâinatı altı günde yaratan ve bir güne, bir seneye ve ömr-ü insana semavat ve arzın hilkati kadar icraatları sığıştıran ve bunu her gün gösteren, Zâtın icraatını anlamak için…

İkinci Mes’ele, her şeyin evvelinde ve âhirinde tarihçe-i hayatını ve programını kader kalemiyle yazan Zâtı tanımak için…

Üçüncü Mes’ele, her şeyin Zâtını takdis ve tesbih ettiği Zâtı tanımak için…

Dördüncü Mes’ele, herşeye herşeyden yakın ve herşeye bizzat tasarruf eden Zâtı tanımak için…

Beşinci Mes’ele, insanı merkeze koyan ve tercihlerine ehemmiyet veren Zâtı tanımak için…

Ondördüncü Söz’ün Zeyilleri ile münasebeti; insanın tercihlerine kâinatın kızmasından ve anasırın hiddete gelmesinden dolayı insana ehemmiyet veren Zâtı tanımak için Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetinin bilinmesine ihtiyaç vardır.

Onbeşinci Sözle münasebeti; insanın tercihlerine semanın hareketini bağlayan, bir şeyden herşey yapmak gibi bir şeyi her şey ile alâkadar yapan; bir şeyin tercihi ile tüm kâinatı alâkadar eden Zâtı tanımak için Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetinin bilinmesine ihtiyaç vardır.

Onaltıncı Söz’e kadar geçen hakikatlara tam bir kanaat gelmesi için; Cenâb-ı Hakkın mahiyetine ve kudretine dair suallere cevap verilerek nefsin tam tatmin olması gerekiyor. Sualler;

Birinci Şuada; Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetini tanıyoruz. Nasıl bir Zâttır ve nasıl yapıyor ?

İkinci Şuada; Cenâb-ı Hakkın mahiyetinin kudsî olduğunun kâinattan delilleri gösteriliyor.

Üçüncü Şuada; Böyle kudsî bir Zâta nasıl yaklaşabiliriz?

Dördüncü Şuada; Cenâb-ı Hakka yaklaşmanın en kısa ve en kolay yolu gösteriliyor.

Zeyl; Kâinattaki âdiyat, Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetini gösterdiği gibi şüzuzat da meşietini, iradetini, fâil-i muhtar olduğunu ve ihtiyarını ve hiçbir kayıd altında olmadığını gösteriyor.

Onyedinci Sözle münasebeti; madem herşey Onun elinde, madem her şey intizamlı, madem herşeyi rahmeti kaplamış; öyleyse nasıl Kâinatta çirkin şeyler var, rahmete uygun düşmeyen haller oluyor (ölüm, ayrılık, hastalık gibi). “Cenâb-ı Hakkın kudsî mahiyeti eşyanın zeval ve fenasına nasıl müsaade eder.” Bunlar rahmete nasıl muvafık düşer? Onyedinci Söz, bu cihette de her şeyin güzel olduğunu ispat ediyor.

Onaltıncı Söz

Birinci Şua

Cenâb-ı Hakkın kudsî mahiyetinin Nuranîyeti izah ediliyor. Mes’elenin akla vazıh olması için güneş temsili ile bir tek Zât’ın muhtelif ayineler vasıtasıyla külliyet kesbettiği gösteriliyor. Kalbe nuranî olması, kalbi karartmaması içinde temessül bahsine geçiliyor.

Temessülün envaından üç nevi;

1- Kesif maddî şeylerin akisleri

2- Maddî nuranîlerin akisleri

3- Nuranî ruhların akisleridir. Manevî nuranî veya nim nuranî de denir.

Temessül bahsinin sonunda Cenâb-ı Hakkın kudsî mahiyeti nazara veriliyor.

İkinci Şua

Cenâb-ı Hakkın kudsî mahiyetinin Nuranî olduğunu, vücüdu eşyadaki ibtida ve mislini iade şeklindeki icraatıyla isbat ediliyor. Zira eşyanın ibtida ve mislini iade şeklindeki yaratılışının nihayet intizam, gayet ittikan ve hüsn-ü san’at ve kemal-i hilkat ile olması Cenâb-ı Hakkın kudsî mahiyetinin Nuranî olduğunu isbat ediyor.

Eşyanın vücuda gelmesinin hem sırf bir emr ile ve def’î olduğunu görteren âyetlerle hemde ilim içinde azîm bir kudretle, hikmet içinde dakik bir san’atla tedricî olduğunu gösteren ayetlerin birbirine vechi tevfikini izah ediyor. Şöyle ki; Emr-i tekvinîsi, kudret ve iradeyi tazammun ettiğini ve bütün eşya, evamirine gayet müsahhar ve münkad olduğunu ve mübaşeretsiz, mualecesiz halkettiği için icadındaki sühulet-i mutlakayı ifade için, sırf bir emirle işler yaptığını, Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan ile ferman ediyor. Bu hakikatı terzi temsili ile izah ediyor.

Hâsıl-ı kelâm: Cenâb-ı Hakkın eşyanın bidayet-i icadında iki tarzda icraatı vardır.

Birisi; ibtidadaki icadda vücud-u eşya, sırf bir emr ile ve def’i olduğunu gösteriyor.

Diğeri; mislini iade etmenin ilim içinde azim bir kudretle, hikmet içinde dakik bir san’atla tedrici olduğunu gösteriyor.

Üçüncü Şua

Kurbiyet-i İlahiyyeye nisbeten bizim budiyetimizi ve Cenâb-ı Hakka yakınlaşmak için yapmamız gerekenleri güneş ve kumandan temsili ile izah ediyor.

Güneş temsili: Güneşe yakınlaşmak için yetmişbin perdeden geçerek cüziyetten külliyete çıkmanın işaret ettiği hakikat, bütün ayinlerde tecelli eden esmaya yakınlaşmak için birtek isimle tanımaktan bütün isimlerle tanımaya çıkmaktır.

Kumandan temsili: Kumandanlık mertebesinin zılliyetinden asliyetine geçmenin işaret ettiği hakikat, herbir ismi hadsiz mertebeleri ile tanımak ve kendinde tecelli eden esmayı bilip o esmanın iktizasına göre hareket etmek bütün raiyet içinde yüksek bir tabakaya çıkmak demektir.

Cezb ve lütuf ise huzuruna kabul edilmektir. Velayet Kübra mesleği ile şarii tanıyarak her an huzurunda olduğunu düşünmek Resul-ü Ekrem Aleyhissalatü Vesselamın eliyle bize cezb ve lütuf olarak beşere ders verilmiştir.

Dördüncü Şua

Peygamber’in (A.S.M.) Cenâb-ı Hakka yaklaşmak noktasında açtığı cezb ve lütuf yolu izah edilecektir. Bu yolun Sünnet kabilinden olan cemaatle yapılan ibadetleri dahi, bütün insanların Cenâb-ı Hakk’ın emrini bekler gibi bir vaziyette olduğunu ihsas ettirdiğinden rububiyetin insanlık âlemindeki geniş dairesini göstermekle Ubudiyetin külli mertebesine çıkmaya basamak olur. Ubudiyetin külli mertebesine çıkmakta sünnet kabilinden olan cemaatle kılınan namaz bu derece ehemmiyetli ise Âyet-ül Kübra nev’inden farz-ı ayn olan tevhid dersleri ile bütün kâinatla beraber Cenâb-ı Hakka yaklaşmak, O’nun her isim ve sıfatını farklı bir surette görmek ne derece mertebe-i külliye-i ubudiyete yakınlaştırır kıyas ediniz.

Namazın hakikatı; mahz-ı rahmet olarak Zât-ı Celil-i Zülcemal ve Mabud-u Cemil-i Zülcelal’in huzuruna kabulündür.

Küçük Bir Zeyl

Cenâb-ı Hakkın Kudsî mahiyetini, ihtiyar ve iradesini gösteren şuzuzat nev’inden yaptığı icraat ile izah ediyor. Kadir-i Âlim ve Sani-i Hakîm, Adat-ı Kanuniyye şeklinde kudretini ve hiç bir tesadüf işine karışmadığını gösterdiği gibi; Şuzuzat-ı Kanuniyye ile de meşietini, iradetini, fail-i muhtar olduğunu gösteriyor. Meşietini, iradetini ve fail-i muhtar olduğuna dair üç misal veriliyor. Meyveli ağaç, yağmur ve rızkın meşieti İlahisine tabi olduğunu gösteriyor, diğerlerini bunlara kıyas ediniz. Ayrıca Onyedinci Söz bu küçük zeylin tafsilatı diyebiliriz.

Onyedinci Söz

Onaltıncı Söz’ün Onyedinci Sözle arasındaki münasebet; Onaltıncı Söz İkinci Şua’da, eşyanın icadındaki nihayet intizam, gayet ittikan ve hüsn-ü san’at ve kemal-i hilkati anlatılarak Cenâb-ı Hakkın kudsî mahiyeti isbat edildiği gibi Onaltıncı Söz’ün zeylinde de zahiri intizamsız görünen icraatların Cenâb-ı Hakkın kudsî mahiyetine muhalif olmayıp iradesinin varlığına bir delil olduğu izah edildi. Onyedinci Söz’de ise Cenâb-ı Hakkın zahiren birbirinden farklı görünen icraatının birbirine muhalif olmadığının hikmetleri izah ediliyor. Bu makamda Onyedinci Söz için Onaltıncı Söz’ün zeylinin tafsilatı diyebiliriz.

Onyedinci Söz’ün birinci makamı ile ikinci makamı arasındaki fark; birinci makamda zeval ve fenaya Cenâb-ı Hakk canibinden, ikinci makamda ise mahlûkat canibinden baktırıyor.

Onyedinci Söz, İki Âlî Makam ve Bir Parlak Zeyilden İbarettir.

Birinci Makam

Cenâb-ı Hakkın cemalini gösteren ism-i Rahman ve Muhyî’nin tecellilerine mukabil zahir nazarda çirkin zannolunan firak ve mevt ile ism-i Kahhar ve Mümît, karşılarına çıkıyor. Şu ise rahmetinin vüs’at-i şümulüne nasıl muvafık düşüyor. Birinci makamda zeval ve fenaya Cenâb-ı Hakk canibinden baktırıyor.

Sani-i Kerim, Fatır-ı Rahim’in ehl-i imana ölümü beş vecihle sevdirmesi ile muvafık düşüyor. Dünyadan nefret ve âlem-i bekaya geçmek için rahmet eseri olarak verilen iştiyak-engiz beş halet:

1. İhtiyarlıkla eşya üstünde fena ve zeval damgasını göstermek

2. Ahbabın gittiği yere karşı iştiyak hissi vermek

3. Acz ve fakr ile istirahata ciddî bir arzu vermek

4. Nur-u iman ile dünyayı, mevti ve kabri güzel göstermek

5. Kur’andaki ilm-i hakikatı ve nur-u hakikatle dünyanın mahiyetini altı vecihle bildiriliyor. Dünya, bir kitab-ı Samedanîdir, bir mezraadır, âyineler mecmuasıdır, seyyar bir ticaretgâhtır, muvakkat bir seyrangâhtır, ve bir misafirhanedir.

İkinci Makamdaki Parçalar

İkinci makamda zeval ve fenaya mahlûkat canibinden baktırıyor. Zeval ve fenaya karşı insanın nasıl mukabele etmesi gerektiği, ifrat ve tefritleri ile birlikte nazara veriliyor.

Bırak Biçare Feryadı

Bırak biçare feryadı diyerek, dünyanın temelsiz, zeval ve fenaya maruz olduğunu ve iyi malların arkada dizildiğini ihtar edip bela vereni göstermekle insana teselli veriyor.

Siyah Dutun Bir Meyvesi

Kur’an’ın hikmeti ile feryadın Ona olması Ondan olmaması gerektiğini ve ölüme, kabre ve haşre nasıl bakılması gerektiğini Eski Said, Yeni Said lisanıyla söylemiştir.

Kalbe Farisî Olarak Tahattur Eden Bir Münacat

Altı cihetden gelen vahşete karşı teselli verecek hakikatın, iman vesikasını elde etmek olduğunu anlayan insan, cüz’-i ihtiyarîsinden vazgeçip, irade-i İlahiyeye işini bırakıp, kendi havl ü kuvvetinden teberri edip, Cenâb-ı Hakk’ın havl ü kuvvetine iltica etmekle necat bulacağını ve vücudunu, o vücudu veren Hâlık’ın yolunda feda etmenin beş kârı anlatılıyor.

İbrahim’den (AS)

İbrahim’den (A.S.) sudur ile, kâinatın zeval ve ölümünü gösterip akıl, ruh, kalb, vicdan ve nefsin ağlamalarına karşı hakiki mahbub, hakiki matlub, hakiki maksud, hakiki mabuda yüzleri çeviren farisi bir beyttir.

Birinci Levha

Ehl-i gaflet dünyasının hakikatını tasvir eden levhadır. Gaflet nazarı ile eşya-yı mevcudat, Vücud, Hayat, Akıl, Ömür, Amel, Visal, Envar, Savtlar, Ulûm, Lezzet, Habibin ne kadar çirkin bir vaziyet aldığını gösteriyor.

İkinci Levha

Ehl-i hidayet ve huzurun hakikat-i dünyalarına işaret eden levhadır. Ehl-i Hidayet ve Huzurun nazarı ile eşya-yı mevcudat, Vücud, Hayat, Akıl, Ömür, Amel, Visal, Envar, Savtların ne kadar güzel bir vaziyet aldığını gösteriyor. Hakiki Kemal sahibi Zâtı tanımakta, İnsanın Fakrını ve Aczini anlamasında, Allah’ı bulmakta, Mâlik-i Mülk’e, memluk olmakta, Hakikî abd-i hudabin olmakta ne kadar büyük bir saadet olduğunu gösteriyor.

Münacat-ı Esmaiyye

Şeyh Geylanî’nin (K.S.) münacat-ı esmaiyyesine bir nazire olarak yazılmıştır. Zeval ve fenaya maruz olan insana zeval ve fenadan kurtuluş çaresinin, eşya ve hadisatın zeval ve fenasını anlayıp Bâkî-i Zülcelal’e münacat etmekte olduğunu ders veriyor. “Fâniyim, fâni olanı istemem. Âcizim, âciz olanı istemem. Ruhumu Rahman’a teslim eyledim, gayr istemem. İsterim, fakat bir yâr-ı bâki isterim. Zerreyim, fakat bir şems-i sermed isterim. Hiç ender hiçim, fakat bu mevcudatı umumen isterim.”

Barla Yaylası Tepelice

Barla Yaylası Tepelice de Çam, Katran, Ardıç, Karakavak Ağaçlarına nazar-ı ibret ve sem’-i hikmet ile bakıldığında görülen hakikatlar, Farisî Beytler suretinde yazılmış ve Farisî beytin manası verilmiştir. Ehl-i imanın ibret nazarıyla bakarak her zihayat ve ağacın san’at-ı İlâhiyyeye nakış olduğunu bilmesinin fikre, ruha, kalbe, nefse, akla, hevaya ve hayale verdiği ayrı ayrı lezzetler anlatılıyor. Onbirinci Mektub’un bir parçası iken makam münasebetiyle buraya alınmıştır. (Onbirinci Mektub, mühim bir ilâç olup, dört âyetin hazinesinden dört küçük cevherine işaret eder.)

Yıldızları Konuşturan Bir Yıldızname

Cenâb-ı Hakk esmasının güzellikleri ile zemini çiçeklerle semayı yıldızlarla tezyin etmiş süslemiş. İman nazarı ise yıldızların lisan-ı hal ile konuşmalarından ders almıştır. Dördüncü Mektub ile Otuzikinci Söz’ün Birinci Mevkıfı’nın âhirinden alınmıştır. Otuzikinci Söz’ün Birinci Mevkıfı’nın âhirindeki âyet-i kerime nazar-ı dikkati semanın zînetli ve güzel yüzüne çeviriyor. Tâ dikkat-i nazar ile, semanın yüzünde fevkalâde sükûnet içinde bir sükûtu görüp, bir Kadîr-i Mutlak’ın emir ve teshiriyle o vaziyeti aldığını anlasın.

Onsekizinci Söz

Onsekinci Söz’ün Onyedinci Sözle arasındaki münasebet; Onyedinci Söz’de zeval ve fenaya hem Hâlık hem mahlûk canibinden baktırarak kâinatta, hilkatte mutlak bir güzellik olduğunu, her şeyi, her yeri Cenâb-ı Hakkın, rahmeti ile güzelleştirdiğini ispat etti. Burada ise bu güzellikleri göremememizin sebepleri üzerinde duruluyor. Birinci ve İkinci Nokta’da Cenâb-ı Hakk’ın kâinatta vaz ettiği güzelliği ve kemâlatı görememenin enfüsî ve afakî sebebleri beyan ediliyor. Üçüncü Nokta’da bu güzellikleri görmeğe mani olan sebepleri ortadan kaldıran Peygamberimizin nübüvveti nazara veriliyor. Üçüncü Nokta’nın sonunda geçen âyette “Allah’ın indinde din İslâmdır” diyor. Çünkü din, bu güzel kâinatı yapan Zâtın, o kâinatı kendiyle beraber tarif eden bir beyannamesi ve bir tarifesi olduğundan Cenâb-ı Hakkı ve kâinatı en iyi beyan ve tarif eden tek din İslâmiyettir. Ayrıca diğer âyette Peygamberimizle beraber olanların esmanın cemal ve kemalini görüp ona göre mukabele edenler olduğuna işaret ediyor.

Onsekinci Söz: Bu Söz’ün İki Makamı Var. İkinci Makamı daha yazılmamıştır. Birinci Makamı Üç Noktadır.

Birinci Nokta

İnsanda görünen güzellikler de insanın sahiplenmeye hakkı yoktur. Zira o güzellik Cemal sahibi olan Allah’a aittir. Güzellikleri üstüne alan nefisperest eşyaya veren tabiatperest olur.

İkinci Nokta

Kâinatta ki her şey ya bizzat güzeldir, ya da neticeleri itibariyle güzeldir.

Üçüncü Nokta

İnsanda ve kâinatta görünen güzelliklerin tarif edicisi ve daire-i Rububiyyete karşı Ubudiyetle mukabele eden Zât-ı Ahmediye Aleyhissalâtü Vesselâm’ı Allah sever ve ona ittiba’ edenleri de derecelerine göre sever. Allah katında tek din İslâm olduğuna göre insanın vazifesi bu güzel kâinatı unutmak veya yok saymak değil kâinataki enfüsî veya afakî, bizatihi veya neticeleri itibari ile olan güzelliklere bakıp Allah’ın rububiyetini tanıyıp ubudiyetle mukabele etmektir. Böyle tanımak ve mukabele etmek ise ancak risalet vazifesi ile anlaşılır. Şimdi makam münasebetiyle sıra risalet-i Ahmediyeye gelmiştir. Vesselam

[Firkatli Ve Gurbetli Bir Esarette, Fecir Vaktinde Ağlayan Bir Kalbin Ağlayan Ağlamalarıdır. Farisi beytin Onsekizinci Sözle münasebeti Rububiyete karşı ubudiyetle mukabele edememenin pişmanlığı ile ağlayan bir kalbin ağlayan ağlamalarıdır]

Ondokuzuncu Söz

Onsekinci Söz’ün Ondokuzuncu Sözle arasındaki münasebet; Onsekizinci Söz’ün Birinci ve İkinci Noktasında Cenâb-ı Hakkın kâinatta vaz ettiği, güzelliği ve kemâlatı görememenin enfüsî ve afakî sebebleri beyan ediliyor. Üçüncü Nokta’da bu güzellikleri görmeğe mani olan sebepleri ortadan kaldıran Peygamberimizin nübüvveti nazara veriliyor. Bu makamda Ondokuzuncu Söz, Onsekizinci Söz’ün sonundaki مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ  âyetinin tefsiri ve tahkikidir.

Ondokuzuncu Söz: Risalet-i Ahmediye’ye dair Ondört Reşhadır.

Birinci Reşha

Şahsiyet-i Manevîyyesi risaletinin hakkaniyetine bir delildir.

İkinci Reşha

Zât-ı Ahmediye öyle bir nurdur ki harici deliller risaletinin hakkaniyetine bir delil olduğu gibi kendi zâtı da büyük bir delildir.

Üçüncü Reşha

Risalet’e ait vazifeleri hakkıyla yerine getirmesi risaletinin hakkaniyetine bir delildir. Üç müşkil ve müdhiş sual-i azîme, mukni ve makbul cevab vermesi vazifelerine bir misaldir.

Dördüncü Reşha

Neşrettiği ziya-yı hakikat ile kâinata, mevcudata, camidata ve bütün zevil-hayata mahlukat canibinden bakıldığında risaletinin hakkaniyeti görülür.

Beşinci Reşha

Onun o nurani daire-i hakikat-ı irşadıyla kâinattaki harekâta, tenevvüata, tebeddülata, tegayyürata (hulasa hadisata Cenab-ı Hak canibinden) bakıldığında risaletinin hakkaniyeti görüldüğü gibi o nurani daire-i hakikat-ı irşadıyla insana bakıldığında insan bütün mahlukat üstüne çıkıp bir halife-i zemin olmasıyla da risaletinin hakkaniyeti görülür.

Altıncı Reşha

Ubudiyet ve Risalet cihetiyle bakıldığında görülen hakikatlar risaletinin hakkaniyetine bir delildir.

Yedinci Reşha

Muhtelif akvamın akıllarını, ruhlarını, kalblerini, nefislerini fetih ve teshir edip def’aten devlet kurması, diğer devletlere galib getirmesi ve manevî hizmetlerinin neticesi olarak maddî ve manevî hâkimiyet ile bir saltanat kurması, bir şahs-ı manevî oluşturması risaletinin hakkaniyetine bir delildir.

Sekizinci Reşha

Büyük ve çok âdetleri, hem inadçı, mutaassıb büyük kavimlerden, zahirî küçük bir kuvvetle, küçük bir himmetle, az bir zamanda ref’edip yerlerine öyle secaya-yı âliyeyi ki, dem ve damarlarına karışmış derecede sabit olarak vaz’ ve tesbit ederek insanlar üstünde manevî bir saltanat kurması risaletinin hakkaniyetine bir delildir.

Dokuzuncu Reşha

Hakkıyla yerine getirdiği tebliğ vazifesi ve tebliğdeki usulü risaletinin hakkaniyetine bir delildir. Ve bizim içinde tebliğ hususunda bir rehber-i mutlaktır.

Onuncu Reşha

Merak-âver bir âlemden, cazibedar bir inkılabdan, lüzumlu bir istikbalden, dehşetli bir saadetten haber vermesi risaletinin hakkaniyetine bir delildir. (Ders verdiği hakikatların merak-âver, cazibedar, lüzumlu ve dehşetli olması risaletinin hakkaniyetine delildir.)

Onbirinci Reşha

Kâinatın perde-i zahiriyesi altındaki acaibi yani hakaik-i uhreviyeyi ve hakaik-i kevniyeyi haber vermesi ve bu hakaiki gözüyle görerek hakikat-ı İslâmiyeti o hakaikin üstüne bina edip kendi bizzat tatbik edip talim etmesi ve marziyat-ı İlahiyeyi pek sağlam olarak bize ders vermesi risaletinin hakkaniyetine bir delildir.

Onikinci Reşha

Cenâb-ı Hakkın vahdaniyetinin hakkaniyetini anlaması neticesinde dava ettiği haşrin ve saadet-i ebediyenin bütün delilleri Zât-ı Ahmediyenin (ASM) risaletinin hakkaniyetine bir delildir. Zira Zât-ı Ahmediyenin (A.S.M.) bütün hayatında bütün davaları, vahdaniyetten sonra haşirde temerküz ediyor. Bu yüzden Peygamber (A.S.M.) haşrin ve saadet-i ebediyenin vücuda gelmesi için Cenâb-ı Hakka dua etmiştir.

Yedi kısıma ayrılan duası anlatılıyor.

1. Nasıl bir salât-ı kübrada dua ediyor.

2. Nasıl bir cemaat-ı uzmada niyaz ediyor.

3. Nasıl bir hacet-i âmme için dua ediyor.

4. Nasıl bir halet-i ruhiyede dua ediyor.

5. Nasıl bir maksad ve gaye için dua ediyor.

6. Hangi kelimelerle isteyip, yalvarıyor.

7. Nasıl bir Allah’tan hacetini istiyor.

Onüçüncü Reşha

Cenâb-ı Hakkın bütün esma-i kudsîyesi, Peygamberimizin risaletinin hakkaniyetine bir delildir. Zira haşir ve saadet-i ebediyenin vücuda gelmesi bütün esma-i kudsîye-i İlahiyenin tecelliyatı ile mümkündür. Peygamberimizin (A.S.M.) arş-ı azama müteveccihen el kaldırarak dua etmesi bu manaya bir işarettir. Cenâb-ı Hakkın bütün esması, esmaya mukabele eden Peygamber’in (A.S.M.) ubudiyetini ve duasını netice vermiştir.

Ondördüncü Reşha

Kâinatın şehadeti ile tarifi yapılan Kur’an-ı Hakîme tercümanlık yapan Zâtın risaletinin hakkaniyetine Kur’an bir delildir. Hatta Kur’an’ın itiraz edildiği tekrarında ve mesail-i kevniyeyi icmal ve ibham etmesinde mu’cizeliğin bulunması da risaletinin hakkaniyetine bir delildir.

Tekrarat: Kur’an’ın medar-ı tenkid olmuş bir i’cazı tekraratıdır. Bu makamda Kur’andaki tekrarın hikmetini altı vecihle anlatıyor.

1. Kur’an zikir, dua, davet kitabı olduğu için tekrar müstahsendir.

2. Herkes her vakit bütün Kur’anı okuyamadığı için en mühim makasıd-ı Kur’aniye ekser uzun surelerde derc edilerek her bir sure bir küçük Kur’an hükmüne geçtiğinden tekrar müstahsendir.

3. Hem cismani ihtiyaç gibi manevî ihtiyaçta tekerrür ettiğinden tekrar müstahsendir.

4. Kur’an Müessistir. Bir Din-i Mübinin esasatını ders verdiği için tekrar müstahsendir.

5. Öyle mesail-i azime ve hakaik-ı dakikakadan bahsediyor ki tekrar müstahsendir.

6. Herbir âyet herbir makamda ayrı bir mana ve faide ve maksadlar için zikredildiğinden tekrar müstahsendir.

Kur’an’ın medar-ı tenkid olmuş diğer bir i’cazı ise irşadıdır. Zira Kur’an mesail-i kevniyeyi icmal ve ibham ederek mevcudata kendileri için değil, belki Mûcidi için baktırır. Kur’an-ı Hakîm şu kâinattan bahsediyor; tâ Zât ve Sıfat Ve Esma-i İlahiyyeyi umuma bildirsin. Mesela; tek bir ayetle intizamı gösterip intizam eseri olan tasarrufat-ı kudreti ihtar ile azamet-i Sâni’i ifham eder. Hem mesela; tek bir âyetle teshir hakikatını gösterip teshir edilen diğer eşyayı ihtar ile rahmet ve ihsan-ı Hâlıkı ifham eder.

Yirminci Söz

Ondokuzuncu Söz’ün Yirminci Sözle arasındaki münasebet; Ondokuzuncu Söz’de Risalet-i Ahmediye’nin Ondört Reşhada delilleri gösterildi. Ondokuzuncu Söz’ün Ondördüncü Reşhasında Kur’an’ın Risalet-i Ahmediyeye olan delaletini izah ettikten sonra Kur’an’ın tekrarındaki mu’cizeliği ile irşadi bir lem’a-i i’caziyesi olan umur-u kevniyeyi mübhem bırakmasındaki hikmet izah edildi. Yirminci Söz’ün Birinci Makamında ise hem Kur’an’ın bazı hâdisat-ı cüz’iyeyi tarihvari bir surette musırrane tekrar etmesindeki hikmeti izah edilmiştir. Hemde Kur’ana gelen itirazların misallerine devam edilmiştir. İkinci Makamında ise mu’cizat-ı Enbiya yüzünde parlayan lem’a-i i’caz-ı Kur’aniye gösterilmiştir.

Yirminci Söz: İki makamdır.

Birinci Makam

Kur’an-ı Hakîmde cüz’i hadiselerin altında külli düsturların saklanmış olduğu, İrşad-i Bir Lem’a-i İ’caz ile gösteriliyor. Kur’an’ın mu’cizeliğine, hem nihayetsiz belâgatta olduğuna, hemde umuma her vakitte hidayette olduğuna dair üç nükte ilham olunmuştur.

Birinci Nükte

Âdem’in (AS) Esmayı talim hadisesidir. Âdem’e secde olan hâdise, sırf bir emr-i gaybî olmadığını izahtan evvel insanın hakiki kıymeti esmanın talimi ile nazara veriliyor.

Esma insana üç kısımda talim olunmuştur.

1. Nev’-i beşere camiiyyet-i istidat cihetiyle talim olunan hadsiz ulum ile esma talim olmuştur.

2. Kâinatın envaına muhit pek çok fünun ile esma talim olmuştur.

3. Halik’ın şuunat ve evsafına şamil kesretli maarif ile esma talim olmuştur.

Sonra kâinatın ekser maddî enva’ları ve o enva’ın manevî mümessilleri ve müekkelleri olan meleklerin nev’-i beşere secde ettiklerini yani müsahhar olduklarını ve mevadd-ı şerire ile onların mümessilleri ve sekene-i habiseleri olan şeytanların nev’-i beşere secde etmeyip tarîk-i kemalâtında engel olduğunun akıl gözüyle de görünmesi, Kur’an’ın belâgat’ının delilidir.

İkinci Nükte

İcl hadisesine dairdir. Kur’an, cüz’i bir hadise olan Mısır milletinden bakarperestlik mefkûresinin kaldırıldığı İcl hadisesinden bahsetmekle külli bir düstur olan her insanın ibadet etmek derecesinde kendi âleminde kudsiyet verdiği bakarlarını kesmesi gerektiğini irşad edip umuma her vakitte hidayette olduğunu gösteriyor. Hem kıssa-yı Musa tek bir manayı ifade etmiyor. Her surede o surenin makamı itibariyle ayrı bir mana kazanıyor.

Üçüncü Nükte

Taşların vazife-i fitriyelerini, bir derece basitleştirilmiş ve ihtisar edilmiş bir tarzda avamın anlayacağı bir surette ders vermekle, Kur’an’ın îcaz-ı mu’cizi ve lütf-u irşadı isbat ediliyor.

Taşların üç vazifesi; toprağa dayelik, zeminin altında olan suların cevelanına hizmet ve çeşmelerin, çayların, ırmakların zuhur etmesine vesile olmaktır. Hem bu vazifeler arkasında insanın hidayetine vesile olan bir irşad vardır.

İkinci Makam

Mu’cizat-ı Enbiya yüzünde parlayan bir Lem’a-yı İ’caz-ı Kur’andır.

Kur’an-ı Hakîm medeniyet harikalarından iki cihetle bahsetmiştir.

Birincisi; Mu’cizat-i Enbiya suretiyle

İkincisi; Bazı hadisat-ı tarihiyye suretindedir. Trene ve elektriğe olan işaretler gibi..

Peygamberler Aleyhimüsselam gösterdikleri mu’cizelerin arkasında; Cenâb-ı Hakk’ın Rububiyetini ve Rububiyete karşı nasıl Ubudiyetle mukabele edileceğini, hem maddi ve manevî terakkiyatların esaslarını, hemde gösterilen mu’cizenin istikbaldeki maddi ve manevî neticelerini ve mu’cizelerin insanları ne suretle irşad ettiği izah edilmiştir. Mes’ela;

Hz. Süleyman (A.S.)

Hz. Süleyman’ın (A.S.) bir mu’cizesi olarak teshir-i hava ile Cenâb-ı Hakk’ın havayı yaratıp bulutu teshirden, rüzgârı tasriften, yağmuru tenzilden ve hâdisat-ı cevviyeyi tedbirden terekküb eden Rububiyetine karşı iman ile Musahhir ismiyle tanımakla ve sevdirmesine mukabil, ibadetle sevmek ve sevdirmekle ve rahmetine mukabil, şükür ile hürmet etmekle ubudiyet etmeğe işaret ediyor. Hemde maddeten havaya binerek mesafe kat’ etmenin esasatını gösterdiği gibi hevayı nefsini terketmekle manende havaya binerek seyahat etmenin esaslarını gösterir. Hemde istikbalde maddeten keşfedilecek uçağa ve uzay mekiğine ve manende kısa ve selâmetli cezb ve lütuf yolu olan Risale-i Nur’a işaret ediyor. Hemde insanlara heva-i nefsini terk etmeyi ve nefsin tenbelliğini bırakıp kavanin-i âdetinden istifade etmek gerektiğini irşad ediyor.

Hz. Musa (A.S.)

Kelam sıfatına mazhar Hz. Musa (A.S.) Rahmetin en latif feyzi olan âb-ı hayatı, bir asâ ile bulma mu’cizesi ile küre-i arzın içini zîhayata lâzım olan her nevi menba’lar, sular, madenler, maddeler, ilâçlarla hakîmane ve müdebbirane ve kerimane ve ihtiyatkârane iddihar ve ihzar ve istif eden Cenâb-ı Hakk’ın Rububiyetine karşı bu icraatlarıyla Mütekellim, Müdebbir isimleriyle tanıyarak; iman ile mukabele etmeğe ve sevdirmesine mukabil, ibadetle sevmek ve sevdirmekle ve rahmetine mukabil, şükür ile hürmet etmekle ubudiyet etmeğe işaret ediyor. Hemde maddeten basit âletlerle ihtiyaç olan şeyler çıkartılabileceği esasına işaret ettiği gibi manende her yerden tevhid pencerelerini açacak esaslara işaret ediyor. Hemde istikbalde maddeten suyun, petrolün ve daha birçok gıdaî ve madenî maddelerin çıkarılacağına ve Risale-i Nur’un zahiren basit dersleriyle kesret dairelerinden vahdet suyunun ve marifet-i kamilenin elde edileceğine işaret ediyor. Hemde insanlara Cenâb-ı Hakka itimad etmesi gerektiğini ve bize Rahmet kanunuyla zemin içinde ihzar ettiği nimetleri tekvini kanunlarına riayet etmekle elde edileceğimize irşad ediyor.

Hz. İsa (A.S.)

Kudret sıfatına mazhar Hz. İsa’nın (A.S.) ölüyü diriltmesi ve en müzmin dertlere derman bulması mu’cizesi ile zîhayat âleminde en haşmetli ve en dehşetli olan diriltmek ve hayat vermek ve ölümle terhis etmekteki Hâlık’a mahsus olan icraat-ı İlahiyeyi ve Şâfî-i Hakîm-i Zülcelalin, küre-i arz olan eczahane-i kübrasında, her derde bir deva istif etmesindeki Rububiyetini görüp Kadir, Hayy ve Şafi ismini tanıyarak şükür ile mukabele etmek gerektiğini ders veriyor. Hulasa Hastalar Risalesinin gözü ile hastalıklara bakmak ubudiyet dairesidir. Hemde maddeten çalışarak her derdin devasının bulunabileceğini bize düşen vazifenin aramak olduğu esasını ders verdiği gibi manen de Hazret-i İsa Aleyhisselâm’ın ahlâk-ı ulviyesine ittibaa etmekle ve dünyayı kalben terk etmekle manevî hastalıklarımızın tedavi edileceği esasını ders veriyor. Hemde istikbalde maddi ve manevî her dert, -ne olursa olsun- dermanı mümkün olacağına işaret ediyor. Maddeten ölüme de muvakkat bir hayat rengi verileceğine manen de ölen veya sönen latifelerimizin tiryak hasiyetinde olan ince mizaanlarla terkip edilen Risale-i Nur’un eczalarıyla hayatlanabileceğine işaret ediyor. Hemde ahlâk-ı ulviyye sahibi olmayı, dünyayı kalben terk eden bir bid olmayı böylelikle ölmüş kalblerin dahi dirileceğini irşad ediyor.

Hz. Davud (A.S.)

Semi’ sıfatına mazhar Hz. Davud’un (A.S.) telyin-i hadid ve demiri hamur gibi yumaşatma mu’cizesi ile insanın bünyesinde maden hükmünde olan mizaçları işlettiren onları istikametli bir vaziyete getiren ve zeminin içinde insana menfaatdar olan demiri koyan bir Rububiyeti Semi’, Nafi’ ismiyle tanımak ve ubudiyet ile kendini ona sevdirmek gerektiğini ders veriyor. Hem maddeten demirin kullanılması ve işlenebilmesi terakkinin esası olduğuna işaret ettiği gibi manende manevî terakkiyatının esası olan hikmet-ül kudsîyeye mazhar olarak farklı farklı mizaçtaki maden hükmünde olan insanlara, menfaatdar bir şekilde verip bir maksada koşturmanın mümkün olduğuna işaret ediyor. Hemde istikbalde maddeten demirin işlettirilmesi ile medeniyetin terakki edeceğine işaret ettiği gibi manende hikmet-i kudsîyenin verilmesiyle çok hayırları netice veren Risale-i Nur’a işaret ediyor. Hem evamir-i tekviniyeye itaat etmeyi ve tenbelliği terk etmeyi şiddetle ihtar etmekle irşad ediyor.

Hz. Süleyman (AS)

Basar sıfatına mazhar Hz. Süleyman’ın (A.S.) Taht-ı Belkısı yanına celbetme mucizesi ile insanlığa uzak mesafelerden eşyayı aynen veya sureten ihzar ettirerek ahval ve vukuat-ı zemine bizzât ıttıla etme istidadını veren Rububiyete karşı iman ile Basir, Rakib ismiyle tanımakla bütün zemin yüzünü bir meclis-i münevver, bir menzil-i âlî ve bir mekteb-i imanî hükmüne geçirecek vasıtaları kullanarak ubudiyetle mukabele etmek gerektiğini ders veriyor. Hem maddeten uzak mesafelerden eşyayı aynen veya sureten ihzar etmek maddî terakkiyatın esası olduğu gibi zemine halife olarak gönderilen insanlığın adalet-i tâmme yapması için; ahval ve vukuat-ı zemine bizzât ıttıla etmesi manevî terakkiyatın bir esasıdır. Hemde istikbalde maddeten ses, suret hattâ maddenin de naklinin mümkün olacağına işaret ettiği gibi manende istikbalde rûy-i zeminin her tarafını görüp ve her köşesindeki sesleri işitecek ehl-i velayetin olacağına işarettir. Hem vazife-i ubudiyetinizi unutmamak şartıyla lisan-ı istidadımızla vukuat-ı zemine bizzât ıttıla etmeyi Cenâb-ı Hak’tan istemeye ve kavanin-i âdetine ve inayetine tevfik-i hareket etmeye irşad ediyor.

Hz. Süleyman (A.S.)

Hz. Süleyman (A.S.) cin ve şeytanları ve ervah-ı habiseyi musahhar etme mu’cizesi ile cin ve şeytanları ve ervah-ı habiseyi insana teshir edip, şerlerini men ve umûr-u nâfiada istihdam eden Allah’ın Rububiyetine karşı iman ile Hafîz ismiyle tanımakla ve onların yaratılmasındaki hikmeti anlamak ve ona muvafık hareket etmekle teshirin şükrü eda edileceğini ders veriyor. Hem maddeten bütün nev’-i beşerin ve belki cinnîlerin de netice-i efkârlarını teshir etmek maddî terakkiyatın bir esası olduğu gibi şeytan, cin ve ervah-ı habisenin şerlerinden Allah’a sığınmakla ibadet etmekte manevî terakkiyatın bir esasıdır. Hem istikbalde maddeten cinnilerden istifade edileceğine işaret ettiği gibi manende şeytan ve cinnilerin vesveselerini manevî terakkimizde Risale-i Nur ile istihdam edileceğine işaret ediyor. Hemde Cenâb-ı Hakka itaat etmekle çok mevcudatın bize musahhar olacağına irşad ediyor.

Hz. Süleyman (A.S.)

Hz. Süleyman (A.S.) ifritleri celb ve teshir etme mu’cizesiyle Cinnileri ve ifritleri ve ervah-ı tayyibeyi bize hizmetkar eden ruhanilerle temessül suretinde bizimle görüşmelerini bir kanuna bağlamak suretiyle bize kendini tanıtan Cenâb-ı Hakkın Rububiyetine karşı imanla tanımak onlarla manen veya maddeten görüşmekle gayb âlemlerini tanımakla ubudiyetle mukabele etmek gerektiğini ders veriyor. Hem ruhanilerin nezaret ettiği hakikatlarla yakınlık peyda etmek, onların hissiyatları ile hissiyatlanmak ve böylelikle kemalatlarından istifade etmekte manevî terakkiyatın esasıdır. Seyr ü sülûk-u ruhanî ile yükselerek kudsî zâtlara yanaşmak ve istifade etmenin mümkün olduğuna ve onların âlemlerine gitmenin de temessülatla olacağına işaret ediyor. Hem ruhaniyatla görüşüp manevî feyizlerinden istifade etmemizi irşad ediyor.

Hz. Davud (A.S.)

Hz. Davud’un (A.S.) tesbihatına karşı Dağların vecde gelip iştirak etmesi mu’cizesi ile cansız mahlûkatı lisan-ı hal ve kal ile tesbihat ettiren bir Zatın Rububiyetine karşı iman ile tanımakla ve onların tesbihini Cenâb-ı Hakka takdim etmekle ubudiyetle mukabele etmek gerektiğini ders veriyor. Hem cansız eşyanın hal dilinden anlayıp ne suretle menfaatdar olduğunu bilmek maddî terakkiyatın bir esası olduğu gibi eşyanın tesbihatını hem manen hemde maddeten duymak manevî terakkiyatın esasıdır. Hem istikbalde maddeten fonoğraf, telefon ve televizyona işaret ettiği gibi manen de zerrattan seyyarata kadar her şeyin tesbihatlarını işitmeyi ders veren Risale-i Nur’a işarettir. Hem cansız mahlukatın Cenâb-ı Hakkı tesbih etmekte olduğunu bizimde tesbihten hali kalmamamız gerektiğine irşad ediyor.

Hz. Süleyman (A.S.)

Hz. Süleyman’a (A.S.) hayvanatla konuşma mu’cizesinin verilmesi ile canlı mahlûkatı lisan-ı hal ve kal ile tesbihat ettiren bir Zâtın Rububiyetine karşı iman ile tanımakla ve onların tesbihini Cenâb-ı Hakka takdim etmekle ubudiyetle mukabele etmek gerektiğini ders veriyor. Hem canlı eşyanın kal ve hal dilinden anlayıp ne suretle menfaatdar olduğunu bilmek maddi terakkiyatın bir esası olduğu gibi eşyanın tesbihatını hem manen hemde maddeten duymak manevî terakkiyatın esasıdır. Hem istikbalde maddeten hayvanatın vazifelerinin bilinerek tarımda nebatata zarar veren hayvanlardan korunmada istihdam edilebileceğine işaret ettiği gibi manen de zerrattan seyyarata kadar her şeyin tesbihatlarını işitmeyi ders veren Risale-i Nur’a işarettir. Hem canlı mahlukatın Cenâb-ı Hakkı tesbih etmekte olduğunu bizimde tesbihten hali kalmamamız gerektiğine irşad ediyor. Ve manen şu dersi veriyor; Allah’a abd olan, ram olana her şey hizmetkâr olur.

Hz. İbrahim (A.S.)

İrade sıfatına mazhar Hz. İbrahim’i (A.S.) ateşin yakmaması mucizesi ile her şeyi emir ve iradesi tahtında itaat ettiren Cenâb-ı Hakkın Rububiyetine karşı tanımak ve itaat etmemiz gerektiğine işaret ediyor. Hem maddeten ateşin yakmadığı maddelerin bulunup kullanılması maddi terakkiyatın bir esası olduğu gibi ruhuna iman elbisesi giydirerek imanın hadsiz mertebelerinde bulunan insanlar günah ve sefahatin, küfür ve dalaletin hadsiz mertebelerinden korunmanın manevî terakkiyatın bir esası olduğuna işaret ediyor. Hem istikbalde maddeten ateşin yakmadığı amyanta işaret ettiği gibi manen de Cehennem ateşinden korunmayı ders veren Risale-i Nur’a işaret ediyor. Hem cehennem ateşine karşı zırh olarak ruhumuza imanı giydirmemiz gerektiğine irşad ediyor.

Hz. Adem (A.S.)

İlim sıfatına mazhar Hz. Adem (A.S.) talim-i esma mu’cizesi ile umum kemalât ve terakkiyat-ı beşeriyenin nihayetlerine ve en ileri hedeflerine işaret ettiren Cenâb-ı Hakkın Rububiyetine karşı o kemalât ve terakki nimetini nasib eden Âlim Allah’ı tanımakla ve bu nimetleri onun rızası dairesinde kullanmakla ubudiyet etmek gerektiğini ders veriyor. Hem maddeten bütün fünun ve kemalâtın menbaları ve hakikatları olan esmayı talim etmekle bütün mahlukatın insanlığa teshir edilmesi maddî terakkiyatın esası olduğu gibi bütün esmayı taallüm edip, mertebe-i emanet-i kübrada, bütün mahlukata karşı, rüchaniyet gösterilmesi de manevî terakkiyatın esasıdır. Hem istikbalde bütün beşeriyetin ilme döküleceğine işaret ettiği gibi manende ilimlerin şahı ve padişahı olan iman ilmini talim eden Risale-i Nur’a da işaret ediyor. Hem esmayı talimle mertebe-i âliyeye terakki eden insana şeytana uyup hikmet-i İlahiyenin semavatından, tabiat dalaletine sukut etmemesi gerektiğine irşad ediyor.

Zât-ı Ahmediye Aleyhissalâtü Vesselâm

İsm-i a’zama ve her ismin mertebe-i a’zamına mazhar olan Zât-ı Ahmediye Aleyhissalâtü Vesselâm’ın mu’cize-i kübrası olan Kur’an-ı Hakîm ile belâgatı ders veren Cenâb-ı Hakkın Rububiyetine karşı İsm-i a’zamla Hayy ismiyle tanımak ve Kur’an’ın evamirini imtisal ve nevahisinden içtinab ederek ubudiyetle mukabele etmek gerektiğini ders veriyor. Hem maddeten fikrini kabul ettirmekte beyandaki cezalet ve belagatın maddî terakkide bir esas olacağına işaret ettiği gibi bütün hakaik-i imanîye ve İslâmiyeyi delail-i akliye ile kemal-i vuzuh ile isbat etmenin manevî terakkiyatın esası olduğuna işaret etmektedir. Hem istikbalde maddeten beliğ konuşulacağına işaret ettiği gibi manen de cezaletli beyanı ve belâgatlı edası olan Risale-i Nur’a işaret ediyor. Hemde kâinattan maksad-ı a’lânın; tezahür-ü rububiyete karşı, ubudiyet-i külliye-i insaniye olduğuna ve insanın gaye-i aksasının, o ubudiyet-i külliyeye ulûm ve kemalât ile yetişmek olduğuna irşad etmiştir.

Bir Nükte-i Mühimme ve bir Sırr-ı Ehemm

Hz. Adem’e (A.S.) icmalen talim olunan bütün esmanın bütün meratibiyle tafsilen mazharı Muhammed (A.S.M.)’dır. Ve herbir fennin nihayeti bir isme dayanıyor. Ve manen şu dersi veriyor; Ey İnsan! Şu Kâinattan makasıd-ı âla; tezahür-ü Rububiyyete karşı, ubudiyet-i külliyet-i insaniyedir. Ve insanın gaye-i aksâsı, o ubudiyyete ulum ve kemalatla yetişmektir.

İkinci Mühim Suale Karşı, İki Mühim Cevap

Birinci Sual: Kur’an madem beşer için nazil olmuş neden medeniyet harikalarından sarih bir surette bahsetmiyor?

Elcevap: Kur’an’ın vazife-i asliyesi Daire-i Rububiyyetin kemalat ve şuunatını ve Daire-i Ubudiyyetin vezaif ve ahvalini talim etmektir. Bu vazifeler içinde medeniyyet harikaları ancak bu kadar yer tutabilir.

İkinci Sual: Niçin Kur’an, medeniyet harikalarından muannid kâfirleri dahi tasdike mecbur ettirecek derecede sarahatla zikretmiyor?

Elcevap: Kur’anda medeniyet harikaları sarih bir surette zikredilseydi. Herkes ister istemez kabule mecbur olurdu. Hâlbuki Din bir imtihandır.

Yirmibirinci Söz

Yirmibirinci Söz’ün Yirmiikinci Sözle arasındaki münasebet; Yirminci Söz’de, Kur’an’ın vazife-i asliyesi ders verildi. Kur’an’ın vazife-i asliyesi, daire-i rububiyetin kemalât ve şuunatını ve daire-i ubudiyetin vezaif ve ahvalini talim etmektir. Yirmibirinci Söz’de ise daire-i ubudiyetin vezaif ve ahvali, Yirmiikinci Söz’de de daire-i rububiyetin kemalât ve şuunatı ders veriliyor. Yirmiüçüncü Söz’de ise daire-i rububiyete karşı ubudiyetle mukabele etmenin mehasinleri beyan ediliyor.

Yirmibirinci Söz’ün İkinci Makamının Birinci Makamıyla olan münasebeti: Birinci makamda insanı ibadetten alıkoyan nefsin tembelliği, gaflet ve cehl-i mürekkeb gibi dâhili maniler ikaz edilirken ikinci makamda hariçten gelen şeytanın vesvesesine karşı vecihler gösterilmiştir.

Yirmibirinci Söz: İki makamdır.

Yirmibirinci Söz’ün Birinci Makamının mücmel bir hülasası;

Birinci İkazda; Hayatın neticesini bilememek,

İkinci ikazda; İnsanın fıtratını bilememesi,

Üçüncü ikazda; Vazife için verilen sabrı yerinde kullanmayı bilememek,

Dördüncü ikazda; İbadetlerin uhrevi neticelerini ve büyüklüğünü bilememek ve ibadet etmemenin neticelerini bilememek,

Beşinci ikazda; Hayatın gayesini bilmemek, herşeyin buna vesile olduğunu bilmemek.

Tembellik, gaflet ve usanca sebeb oluyor; diye özetleyebiliriz.

Birinci Makam

Namaza dair beş ikazdır. “Namaz iyidir. Fakat günde beş defa kılmak çoktur, bitmediğinden usanç veriyor”. Vesvesesine beş ikazla cevab-ı kat’i veriyor.

Birinci ikaz

Tevehhüm-ü ebediyet fikri insana usanç veriyor. Ömrümüzün az ve faidesiz bir surette geçtiğini anlayabilirsek ebedi bir ömrü kazandıran ve pek çok faidesi olan namazı zevkle huzur ve huşu içinde kılabiliriz.

İkinci ikaz

Kalbin, Ruhun ve Latife-i Rabbaniyenin namaza olan ihtiyacı bilinmezse; namaz insana usanç veriyor. Halbuki gıda, su ve hava hükmünde olan namaza olan ihtiyacımızı anlayabilirsek namazı zevkle huzur ve huşu içinde kılabiliriz.

Üçüncü ikaz

Cenâb-ı Hakkın verdiği sabır kuvvetinin istikbalde her meşakkate ve her musibete kâfi geleceğinden ve mazide muvaffak olunan ibadetlerin insana yeni bir şevk, taze bir zevk ve devama ciddî bir gayret verdiği hakikatından gaflet etmesinden dolayı sabır kuvvetini dağıtan insana namaz usanç veriyor. Hâlbuki insan sabır kuvvetini geçmişe ve geleceğe dağıtmazsa namazı zevkle huzur ve huşu içinde kılabilir. Üç sabırla mükellef olan insanın, sabrını hazır zamana tahşid etmesi gerektiğini ikaz ediyor.

Dördüncü ikaz

Hem neticesi hem ücreti yüksek olan hemde vazifeyi yerine getirmek ile insanı azabtan kurtaran namazın hakikatından gaflet ederse; namaz kılmak insana usanç verir. Hâlbuki insan, namazın dünyada, kabirde, mahşer’de ve Sırat Köprüsü’ndeki yüksek neticelerini ve yapmamaktan dolayı gelecek azabı düşünse namazı zevkle huzur ve huşu içinde kılabilir.

Besinci ikaz

Hayatın verilme gayesini bilmeyen insana namaz kılmak usanç veriyor. Hâlbuki insan, sırf dünya için yaratılmadığını ve insana verilen cihazların ebedi bir hayatı kazanmak için verildiğini istidatlarına bakarak anlayabilse namazı zevkle huzur ve huşu içinde kılar.

Eğer desen; Derd-i Maişet meşgalesinin çokluğundan namaz kılmayanlara iki maden göstererek ikaz ediyor.

Birinci maden namaz kılan bir insan nezaret ettiği mahlûkatın ibadetinden hisse alır.

İkinci madende kendine tevziat memuru nazarıyla bakan insan, Rezzak-ı Hakikî namına ve izni dairesinde yaptığı amelleri sadaka hükmüne geçtiğini bilmekle dünyaya şevk ile çalışabilir.

Hem bil ki: Namaz kılmak insanın o günkü âlemini nurlandırır. Her günkü âlemini nurlandıran namazın kıymetini bilmeyen insana namaz kılmak usanç veriyor. Hâlbuki insan kalbiyle, aklıyla, (İtikadıyla) ameliyle, gönlüyle, kendi âleminin şeklini değiştirdiğini ve kendi lehine şehadet edeceğini anlayabilse namazı zevkle huzur ve huşu içinde kılar.

Sakın deme; Namazın hakikatini çekirdek temsili ile izah edip herkesin namazın hakikatından bir hissesi olduğunu isbat ediyor.

İkinci Makam

Her türlü vesveseye dair beş merhemdir.

Birinci Vecih

Tahayyül hüküm olmadığı gibi tahayyül edilen çirkin şeylerden dolayı kalbin müteessir ve müteessif olması gösteriyor ki o çirkin şeyler kalbinin sözleri değildir. Şeytanın sözlerini kendinden zannetmekle insan zarara düşer.

İkinci Vecih

Manalar kalbten çıktıktan sonra hayalin dokuduğu suretlere temas etiğini ama bu temasda zarar olmadığını ayna misali ile izah ediyor.

Üçüncü Vecih

Tedaiy-i efkârın galiben ihtiyarsız olduğunu ihtiyar yoksa mesuliyetinde olmayacağını izah ediyor. Çünkü hayal zıt şeyleri birleştirir. Bu bir kaidedir. İhtiyarımızla gelmeyen sureti ihtiyarımızla gönderemiyoruz. Çare ise ehemmiyet vermemektir.

Dördüncü Vecih

Amele gelen vesveseye dairdir. Amelin en iyi suretini taharriden neş’et eden vesvese ile amelin sıhhati noktasında gelen vesveseden kurtaracak iki merhemdir.

Birinci merhem; Hüsün ve kubh eşyanın zâtından değil emr-i ilahiye göredir. Sen amelinin bozulduğuna muttali değilsen, amelim kabul oldu mu de gurura düşme!

İkinci Merhem; Din kolaylıktır.

En iyi amel Cenâb-ı Hakkın emrettiği surette ve Peygamberimizin (A.S.M.) sünnetindedir. Bizim amelimizin fesada girdiğine ıttılamız olmasa yeter. Çünkü din kolaylıktır. Dinde zorluk yoktur.

Amelin fesada girmesi ise ıttılamıza bakar. Çünkü Cenâb-ı Hakk bize ıttılamız olmayan şeylerdeki mesuliyet zorluğundan kurtaracak olan dini kolaylık olarak indirmiştir.

Beşinci Vecih

İtikada gelen vesveseye dairdir. Tahayyül, tevehhüm, tasavvur, tefekkür ise tasdik-i akıl ve izan-ı kalbi değildir ki, mesuliyet olsun, itikada zarar versin.

Eğer desen; Neden şeytanın eline vesvese kamçısı verilmiş.

Elcevab; Lakaydlığı def’ edip teyakkuza sebep, taharriye dai, ciddiyete vesile olduğu için şeytanın eline vesvese kamçısı verilmiştir.

Yirmiikinci Söz

Yirmibirinci Söz’ün Yirmiikinci Sözle arasındaki münasebet; Yirmibirinci Söz daire-i ubudiyetin vezaif ve ahvalini ders verdiği gibi Yirmiikinci Söz de Daire-i rububiyetin kemalât ve şuunatını ders veriyor. Yirmiüçüncü Söz’de ise imanın neticesindeki saadeti ders veriyor.

Yirmibirinci Söz’ün Birinci Makamının Yirmiikinci Sözle arasındaki münasebet; Yirmibirinci Söz Birinci Makamda ibadet (namaz) mevzuu anlatıldı. İbadet konusunda akla hemen şu mukadder sualler geliyor;

1. İbadet edeceğimiz Zât var mı?

2. İbadet edeceğimiz Zât bir mi?

3. İbadet edeceğimiz Zât ibadete liyakatı var mı?

Kur’anda da bu esaslar takip edilmiş. İşte bu makamda Yirmiikinci Söz’de ibadet edilecek Zâtın varlığı, birliği ve ibadet edilmeğe liyakatı izah ediyor.

Yirmibirinci Söz’ün İkinci Makamının Yirmiikinci Sözle arasındaki münasebet; Yirmibirinci Söz İkinci Makamda bizi ibadetten en çok uzaklaştıran vesvese mevzuu anlatıldı. En tehlikeli vesvese ise itikada gelendir. Bunun izalesi iki yolla olur. Bu da tevhidin hadsiz delillerini göstermek ve şirkin muhal olduğunu ispat etmekledir. İşte bu makamda Yirmiikinci Söz’de tevhidin hadsiz delilleri gösterilip ve şirkin muhal olduğu ispat ediliyor. İbadette tam muvaffak olmak ve itikada gelen tereddütleri izale etmek ve tam bir iman elde etmek için Yirmiikinci Söz’e her vakit ihtiyacımız var.

Yirmiikinci Söz: İki makamdır.

Birinci Makam

Oniki bürhandır.

İkinci Makam

Oniki Lem’adır.

Bürhan ve Lem’alar birlikte izah edilecektir.

Birincisi

Cüz’de görünen tevhid delilidir. Esbab içinde en küçük bir cüz’ün kudret ve ilmi olmadığından o cüz’ün üstünde görünen icraat tevhidi isbat eder. Bir dirhem kadar kuvveti olmayan (Çekirdek), kudreti nihayetsiz bir Kadîr’in vücudunu ve vahdetini gösterdiği gibi zerre kadar şuuru olmayan (Üzüm Çubukları) ilim ve iradesi hadsiz bir Alîm ve Mürîd’in vücudunu ve vahdetini gösterir.

Esbab, eşyanın mülk ciheti ise esbabın aciz ve şuursuz olması arkasında görünen kudret ve ilim sahibi olan Zât, melekût cihetidir. Esbab icada el uzatamaz.

Tevhid iki kısımdır. Biri: Tevhid-i âmi ve zahirîdir. İkincisi: Tevhid-i hakikîdir.

Birinci nükte içinde bir ihtar: Cenâb-ı Hakkın kudretinin zulümden münezzehiyetini ayna misali ile anlatılıyor. Esbab-ı zahiriyenin bir hikmeti şudur ki: Tâ umûr-u hasise ile kudretin mübaşereti görünmesin. Esbab-ı zahiriyenin diğer bir hikmeti şudur ki: Haksız şekvaları ve bâtıl itirazları Âdil-i Mutlak’a tevcih etmemek için, o şekvalara, o itirazlara hedef olacak esbab vaz’edilmiştir.

İkincisi

Hayat üstünde görünen tevhid delilidir. Bir şeyden herşeyin yapılması ve her şeyden bir şeyin yapılması ile hayat üstündeki sikke-i tevhid görülür. Hayat üstündeki sikkede, üç hayat mertebesinden biri olan itibari vücudların, imkanî vücud mertebesine çıkmasındaki tevhid delilleri gösterilmiştir. Aslında bir şeyden her şeyi yapmak ve her şeyi bir tek şey yapmak bir şeyin daha önce her şey ile münasebetdar olduğunun bilinmesinin zahiri halidir. Hakikatı ise itibari vücudların imkanî vücud mertebesine çıkmazdan evvel ilmen bilinmesidir. Zira bir şey vücuda gelmezden evvel bilinmezse onunla münasebettar her şeyle alâkadar bir surette yaratılamaz. Hayat sikkesi ile kıymetsiz halde vücud-u ilmide bulunan itibari vücudlar, hariçte vücud verilerek kıymetdar hale geliyor.

Temsildeki, bir dirhem pamuktan patiska, çuha, çiçekli kumaş (Bir tohumdan çıkan çiçekler ve tatlı meyveler, bir şeyden herşeyi yapan zatın san’atı olduğuna işarettir.)

Gaybî avucuna demiri, altını, bakırı, gümüşü almak bir et parçası yapmak (İnsan ve hayvanın yaratılışına bakıldığında herşeyden birtek şey yapan zatın san’atı olduğunu gösterir.)

Üçüncüsü

Zihayat üstünde görünen tevhid delilidir. Mahlukat canibinden bakıldığında âlem-i şehadetteki zihayatlar üstünde görülen san’at, imkanî vücud mertebesindeki mevcudata basılan tevhid hâtemidir. Zîhayat üstünde Hayy-u Kayyum’un koyduğu çok hâtemlerden bir hâtemi; insanı kâinatın bir misal-i musaggarı, şecere-i hilkatin bir semeresi ve şu âlemin bir çekirdeği suretinde yaratmasıdır. Hâtem memurların padişah namına bastığı mühre denir. Yani zahiren neticeler, san’atlar sebeblerin elinde gibi görünür ama sebebler neticeyi vücuda getirmekte aciz olduğundan anlıyoruz ki; esbab olanlar, müsebbebatı Allah’tan isterler.

Temsildeki, müteharrik antika san’at (Kâinatın misal-i musağğarı olan insan ve küçük bir fihristi olan hayvanata işarettir.)

1. Bal arısını kâinatla alâkadar surette yaratmak mahsus bir hâtemdir.

2. İnsanı kâinatta tecelli eden esma adedince tecelliyata mazhar bir surette yaratmak mahsus bir hâtemdir.

3. Çekirdeğin içinde ağacın programını yazdığı gibi ağacı da bütün kâinatla alâkadar surette yaratmak mahsus bir hâtemdir.

4. Kalb-i beşeriyi bütün kâinatta tecelli eden esmanın asarını gösterecek bir arş suretinde yaratmak mahsus bir hâtemdir.

5. İnsanın kuvve-i hafızasında bütün ulumu ve hadisatı yazdığı gibi hariçte ilim, irade ve kudret eseri olan kanunları koyup hadisatı yaratmak mahsus bir hâtemdir.

Dördüncüsü

İhya üstünde görünen tevhid delilidir. Cenâb-ı Hak canibinden ihya ve hayat vermek cihetindeki tevhid turrasıdır. İhya ve hayat vermekteki mutlak hâkimiyet tevhide bir delildir. Dördüncü Bürhandaki Hâkim-i mutlak vaziyeti alan makine (Meyvedar ağaçlara işarettir.) Şuursuz cisim, güya bir işaretle, en büyük bir cismi kendine hizmetkâr ediyor. (olması hububat, tohum ve sineklerin yumurtalarına işarettir.)

Dördüncü Bürhandaki mutlak hâkimiyet manası, Dördüncü Lem’ada tafsilli olarak izah edilmiştir. Temsil, derin manaları fehme yakınlaştırdığından Dördüncü Lem’adaki güneş temsili ile ihya ve hayat vermekteki mutlak hâkimiyet hakikatı gösterilmiştir. Zira nasıl güneş nuranîyet sırrıyla herbir şeffaf şeyde yedi rengi ile onun yanında o şeyin nokta-i mihrakiyesi hükmünde bulunur. Aynen öyle de herbir zihayat Şems-i Ezelî’nin ekser esmanın bir nokta-i mihrakiyesi hükmündedir. Eğer o zihayat olan insan, sinek, çiçek Zat-ı Ehad-i Samede verilmediği takdirde adeta herbir zihayata nihayetsiz Kudret, İlim, İrade sahibi bir ilâh nazarı ile bakıp adeta o zihayatın herbir zerresine bir Uluhiyyet vermek lazım gelir.

Zihayatın zerrelerinde, hususan tohum olsalar öyle bir vaziyet verilmiş ki; bir Kadîr-i Mutlak’ın mutlak hâkimiyetini ve O’nun memuru olduğunu o zerre üç vaziyeti ile gösterir.

Birincisi: O zerre, cüz’ü olduğu zîhayata bakar, onun nizamına göre vaziyet alır.

İkincisi: Belki o zîhayatın bütün nev’ine bakar gibi, o nev’in devamına yarayacak vaziyet alır.

Üçüncüsü: Belki o zîhayat alâkadar ve muhtaç olduğu bütün mevcudata karşı muamelâtını ve münasebat-ı rızkıyesini devam ettirecek bir vaziyet tutuyor.

Elhasıl: Herbir zerreden üç pencere, Şems-i Ezelî’nin nur-u vahdaniyetine ve vücub-u vücuduna açılır:

Birinci Pencere: Herbir zerrenin; zerresi olduğu mevcudun dairelerinin herbirisinde bir nisbeti, o nisbete göre bir vazifesi ve o vazifeye göre nizamı dairesinde bir hareketi olması bir Kadîr-i Ezelî’nin eser-i sun’u ve memur-u muvazzafı ve taht-ı tedbirinde olduğunu gösterir.

İkinci Pencere: Havadaki herbir zerrenin herbir şeyi görüp bilir tarzda harket etmesi bir Alîm-i Basir’in ve bir Kadîr-i Mutlak’ın memur-u müsahharı olduğunu gösteriyor.

Üçüncü Pencere: Topraktaki herbir zerre, çiçekli ve meyveli nebatatın neşv ü nemasına menşe olmasıyla bir tek Zâtın memuru ve emirber bir vazifedarı olduğunu gösterir.

İmdad-ı Vahidiyyet: Memur oldukları vakit her şey çok kolaydır. Zira arkalarında hadsiz kuvvet ve ilim bulunur. Nasıl bir sultan-ı azîmin bir âdi neferi, o padişahın namıyla ve onun kuvvetiyle bir memleketi hicret ettirebilir, iki denizi birleştirebilir, bir şahı esir edebilir. Öyle de; Ezel ve Ebed Sultanı’nın emriyle, bir sinek bir Nemrud’u yere serer, bir karınca bir Firavun’un sarayını harab eder, yere atar. Bir incir çekirdeği, bir incir ağacını yüklenir.

Hem herbir zerrede, vücub ve vahdet-i Sâni’a iki şahid-i sadık daha var. Birisi; herbir zerre, lisan-ı acziyle Kadîr-i Mutlak’ın vücub-u vücuduna; ve cümudiyeti ile beraber nizam-ı âlemi gözetmesiyle vahdetine şehadet eder.

Herbir zîhayatta; biri Ehadiyet sikkesi, diğeri Samediyet turrası bulunuyor.

Zira bir zîhayat ekser kâinatta cilveleri görünen esmayı birden kendi âyinesinde gösteriyor. Âdeta bir nokta-i mihrakıye hükmünde, Hayy-u Kayyum’un tecelli-i ism-i a’zamını gösteriyor. İşte ehadiyet-i Zâtiyeyi, Muhyî perdesi altında bir nevi gölgesini gösterdiğinden, bir sikke-i ehadiyeti taşıyor.

Hem o zîhayat, bu kâinatın bir misal-i musaggarı ve şecere-i hilkatın bir meyvesi hükmünde olduğu için, kâinat kadar ihtiyacatını birden kolaylıkla küçücük daire-i hayatına yetiştirmek, Samediyet turrasını gösteriyor. İşte Samediyet-i Zâtiyeyi, Kayyum perdesi altında (Zihayatların hayatlarının devamı için ihtiyaçlarını devamlı yerine getirip kıyamda tutarak) bir nevi gölgesini gösterdiğinden, bir sikke-i Samediyeti taşıyor.

Beşincisi

Cüz’i de görünen tevhid delilidir. Kâinattaki herbir cüz’inin san’at itibariyle bütün eşya ile münasebattar olarak yaratılışı ve misal-i musaggarı olması, tabiat ve esbabı icaddan azlettiğinden tevhide delil oluyor. Şu kitab-ı kâinat, kalem-i kudret-i Samedaniyenin yazması ve Zât-ı Ehadiyet’in mektubu ve Nakkaş-ı Ezelî’nin esması olduğunu gösterir. Eğer tabiata ve esbaba isnad etsen, tabiat için herbir cüz’ toprakta, herbir katre suda, herbir parça havada, milyarlarca madenî matbaalar ve hadsiz manevî fabrikalar bulunması lâzım. Tâ ki, hesabsız çiçekli, meyveli masnuatın teşekkülâtına mazhar olabilsin. Yahut herşeye muhit bir ilim, herşeye muktedir bir kuvvet, onlarda kabul etmek lâzım gelir. Tâ şu masnuata hakikî masdar olabilsin.

Altıncısı

Küll’de görünen tevhid delilidir. Kâinatın bütününde yani küll de görünen idare hakikatı ve bu idarenin zıtları içtima etmesi ile görünen idarenin keyfiyeti tevhide delil oluyor. Bu hakikata bir misal; bahar ve yaz mevsiminde zeminin yüzünde yüzbinler muhtelif mahlûkat nevlerinin, birbiri içinde beraber icad edilip galatsız, kusursuz, kemal-i intizamla mahiyetçe nev’ine benzer, fakat suretçe nev’inden ayrı olarak idaresinde görünen kudretin, ilmin ve iradenin keyfiyeti tevhide bir delildir. Hemde birbirine zıt icraatın birbiri içinde beraber yapılışındaki keyfiyet tevhide bir delildir. Mes’ela vüs’at içinde intizamlı, sür’at içinde san’atlı, sehavet içinde mevzun, kıymetdârlık içinde mükemmel, mebzuliyet içinde ucuzluk, kesret içinde suhulet, ihtilat içinde imtiyaz ve tefrik ile ihtimamkarane yapılış gibi…

Sath-ı Arz sahifesinde bahar mevsiminde vaz’edilen bir sikke-i tevhid, bir hâtem-i vâhidiyet göstereceğiz. Şöyleki:

Sikke-i Tevhid: Nakkaş-ı Ezelî, zeminin yüzünde yaz, bahar zamanında en az üçyüzbin nebatat ve hayvanatın enva’ını,

1- Nihayetsiz ihtilat, karışıklık içinde

2- Nihayet derecede imtiyaz ve teşhis ile

3- Ve gayet derecede intizam ve tefrik ile

Haşir ve neşretmesi, elbette

1- Nihayetsiz bir kudrete

2- Ve muhit bir ilme

3- Ve kâinatı idare edecek bir iradeye

Mâlik bir Zât-ı Zülcelal’in, bir Kadîr-i Zülkemal’in ve bir Hakîm-i Zülcemal’in sikke-i mahsusası ve bahar gibi zahir ve bahir parlak bir sikke-i tevhidi olduğunu gösterdiği gibi zeminin diriltilmesinde, üçyüzbin haşrin nümunelerini de gösterir.

Hâtem-i Vâhidiyet: Gayet basîrane ve hakîmane zeminin yüzündeki şu tasarrufat-ı azîme-i bahariye üstünde, bir hâtem-i vâhidiyet gayet aşikâre görünüyor.

Çünki şu icraat,

1- Bir vüs’at-i mutlaka içinde

2- Ve o vüs’atle beraber bir sür’at-i mutlaka ile

3- Ve sür’at ile beraber bir sehavet-i mutlaka içinde görünen

1- İntizam-ı mutlak

2- Ve kemal-i hüsn-ü san’at

3- Ve mükemmeliyet-i hilkat;

Öyle bir hâtemdir ki, gayr-ı mütenahî bir ilim ve nihayetsiz bir kudret sahibi ona sahib olabilir.

Yedincisi

Külli de görünen tevhid delilidir. Kâinatın heyet-i mecmuasında yani külli de görünen teavün, tecavüb, tesanüd, teanuk hakikatları arkasında bir mürebbi ve müdebbir görünür. Bu mürebbiyet ve müdebbiriyet ise ancak Hikmet, İnayet, Rahmet, Rezzakıyet ve Rububiyet sahibi bir Zâtın eseri olabilir. Öyle bir Zât ki, her şeyin metalib ve ihtiyaçlarını yerine getiriyor. İşte kâinatın heyet-i mecmuasında iftikar ve ihtiyac-ı mahlûkat arkasında görünen imdad ve iane-i gaybiye, güneş gibi bir Mürebbi-i Hakîm-i Zülcelal’i, bir Müdebbir-i Rahîm-i Zülcemal’i gösterir.

Şöyle ki;

10. Pencere: Teavün, Tecavüb, Tesanüd Penceresi

Kâinatın heyet-i mecmuasında cari olan tesanüd, teavün, tecavüb, teanuk, müsahhariyet, intizam, birtek Müdebbir’in tertibiyle idare edildiklerini ve birtek Mürebbi’nin tedbiriyle sevk edildiklerini gösteriyor. (Hayvanata rızık taşıyan ağaç ve nebatlar, aydınlatan ve taamları pişiren güneş, pişirilecek meyveleri çeviren dallar, yavruları besleyen valideler yardımlaşmanın misalleridir.)

16. Pencere: Hikmet, İnayet, Rahmet, Rezzakıyet ve Rububiyet Penceresi

San’at-ı eşyada görünen hikmet-i âmme içindeki inayet-i tâmme ve o inayet içinde parlayan rahmet-i vasia ve o rahmet üstünde serilen ve rızka muhtaç herbir zîhayata onun hacetine lâyık bir tarzda iaşe etmek için serpilen erzak ve iaşe-i umumî, öyle parlak bir hâtem-i tevhiddir ki, güneş gibi aşikâre, nihayetsiz Hakîm, Kerim, Rahîm, Rezzak bir Zât-ı Zülcemal’e işaret edip gösteriyor.

1. Pencere: Hacat ve Metalib

Öyle mi? Herşey rızka muhtaç mıdır?

Evet, İftikar ve ihtiyac-ı mahlukat ve bu tarzda imdad ve iane-i gaybiye, güneş gibi bir Mürebbi-i Hakîm-i Zülcelal’i, bir Müdebbir-i Rahîm-i Zülcemal’i gösteriyor.

Sekizincisi

Külli âlemde görünen tevhid delilidir. Külli âlemde her şey, birbirinin emsali veya müşabihi olması cihetiyle tevhidi gösteriyor. Şöyle ki şu saray-ı muhteşemde zerreden seyyarata kadar her şey birbirinin emsali olmakla ve yaratılışlarındaki aynı tezgâhtan çıkmalarından gelen müşabehet ile beraber her yerde intişar etmesi ve ihatası ile tevhide delil oluyor.

Nasılki bir tarlada ekilen bir nevi tohum delalet eder ki:

1- O tarla herhalde tohum sahibinin taht-ı tasarrufunda olduğunu; yani anasır herhalde masnuat sahibinin taht-ı tasarrufunda olduğunu gösterir. Demek en edna bir mahlûka rububiyet; bütün anasır denilen mezraa-i masnuatı kabza-i tasarrufunda tutana mahsus olduğunu kör olmayan görür.

2- Hem o tohumu dahi, tarla mutasarrıfının taht-ı tasarrufunda olduğunu; yani mahlûk dahi, anasır mutasarrıfının taht-ı tasarrufunda olduğunu gösterir. Demek en basit bir hayvanı tedbir ve tedvir etmek; bütün hayvanatı, nebatatı, masnuatı kabza-i rububiyetinde terbiye edene has olduğunu kör olmayan görür.

Dokuzuncusu

Nev’de görünen tevhid delilidir. Nevilerde hesabsız sikkelerden bir sikkeye işaret edeceğiz. Şöyle ki, her nevide bilmüşahede görünen sühulet-i fevkalâde, elbette vahdetten, tevhidden gelen bir yüsr ve sühuletin eseridir.

11. Pencere: Tevhiddeki sühulet:

1- Her nevide bilmüşahede görünen sühulet-i fevkalâde, elbette vahdetten, tevhidden gelen bir yüsr ve sühuletin eseridir. Bir meyve yaratılması kolaylığında ve sühuletinde, bütün ağacın meyvelerine bir kökte, bir kanunla, bir merkezde yaratılması buna bir misaldir.

2- Bir cinsin bütün enva’ı, bir nev’in bütün efradı âza-yı esasîde muvafakat ve müşabehetleri isbat ederler ki, tek bir Sâni’in masnularıdır. Bir neferin teçhizatının verilmesi kolaylığında ve sühuletinde bütün ordunun teçhizatı bir merkezde, bir kanunla, bir fabrikadan çıkartılması buna bir misaldir.

Onuncusu

Mevt ve hayatda görünen tevhid delilidir. Tecelli-i celali izhar eden memat, bir bürhan-ı vâhidiyettir. Şu saray-ı muhteşemde eşyanın sür’atle değişmesi, arkalarından gelenlerin aynı vaziyet alması gösteriyor ki; zevalsiz daimî birtek zâtın cilveleridir, nakışlarıdır, âyineleridir, san’atlarıdır. Hem en büyük bir şeyin en küçük bir şey gibi tanzim, idare ve tebdil edilip değiştirilmesi kudretli, haşmetli birtek zâtın icraatı olduğunu gösteriyor.

23. Pencere: Hayat (Rızık, rahmet, inayet, hikmet)

Tecelli-i cemaliyeyi gösteren hayat; nasıl bir bürhan-ı ehadiyettir, belki bir çeşit tecelli-i vahdettir.

24. Pencere: Mevt

Tecelli-i celali izhar eden memat dahi, bir bürhan-ı vâhidiyettir.

Hayat gece gündüz, kış ve yaz, asırlar ve devirlerin değişmesiyle gurub ve uful içinde teceddüd eden ve tazelenen masnuat-ı cemile, mevcudat-ı latife, elbette bir âlî ve sermedî ve daim-üt tecelli bir cemal sahibinin vücud ve beka ve vahdetini gösterdikleri gibi;

Mevt o masnuat, esbab-ı zahiriye-i süfliyeleriyle beraber zeval bulup ölmeleri, o esbabın hiçliğini ve bir perde olduğunu gösteriyorlar.

Şu hal kat’iyyen isbat eder ki; şu san’atlar, şu nakışlar, şu cilveler; bütün esması kudsîye ve cemile olan bir Zât-ı Cemil-i Zülcelal’in tazelenen san’atlarıdır, tahavvül eden nakışlarıdır, taharrük eden âyineleridir, birbiri arkasından gelen sikkeleridir, hikmetle değişen hâtemleridir.

18. Pencere: Eser, fiil, isim, vasıf, şen, Zât’a şehadet eder.

Şu kitab-ı kebir-i kâinat, O Zât-ı Zülcelal’in bütün evsaf-ı kemaliye ve cemaliye ve celaliyesine de şehadet eder. Ve kusursuz ve noksansız kemal-i Zâtîsini isbat ederler. Çünki bedihîdir ki,

1- Bir eserde kemal,

2- O eserin menşe ve mebdei olan fiilin kemaline delalet eder.

3- Fiilin kemali ise, ismin kemaline

4- Ve ismin kemali, sıfatın kemaline

5- Ve sıfatın kemali, şe’n-i zâtînin kemaline

6- Ve şe’nin kemali, o Zât-ı zîşuunun kemaline, hadsen ve zarureten ve bedaheten delalet eder.

Güneşler kuvvetinde Onbirincisi

On bürhan kuvvetinde tevhid’in kat’î bir bürhan dahi, ehl-i tahkik yanında bine baliğ mu’cizatı olan Zât-ı Ahmediyedir (A.S.M.). İman-ı billah ve vahdaniyet-i İlahiyenin bürhan-ı katı’ı Seyyidimiz Muhammed-ül Emin Aleyhissalâtü Vesselâmı tezkiye eden ve sıdkına şehadet eden esasata işaret suretinde bir salavat-ı şerife ile hatmederiz.

32. Pencere: Risalet ve velayet cenahlarıyla Hazreti Muhammed Aleyhissalatü Vesselamın penceresidir.

Güneşler kuvvetinde Onikincisi

Onbir bürhan kuvvetinde tevhid’in kat’î bir bürhan dahi, üstünde turra-i i’caz olan Kur’an-ı Azîmüşşandır. Kur’an İsm-i A’zamdan, Arş-ı A’zamdan, rububiyetin tecelli-i a’zamından nüzul edip, ezeli ebede rabtedecek, ferşi arşa bağlayacak bir vüs’at ve ulviyet içinde bütün kuvvetiyle ve âyâtının bütün kat’iyyetiyle mükerreren لاَ اِلهَ اِلاَّ هُوَ der, bütün kâinatı işhad eder ve şehadet ettirir.

33. Pencere: Envar-ı tevhid menbaı ve madeni ve aslı olan Kur’an penceresidir.

Kur’an’ın cihat-ı sittesi;

1- Üstünde sikke-i i’caz;

2- Altında bürhan ve delil;

3- Arkasında nokta-i istinadı, mahz-ı vahy-i Rabbanî;

4- Önünde saadet-i dâreyn;

5- Sağında, aklı istintak edip tasdikini temin;

6- Solunda, vicdanı istişhad ederek teslimini tesbit;

7- İçi, bilbedahe safi hidayet-i Rahmaniye;

8- Üstü, bilmüşahede hâlis envâr-ı imanîye;

9- Meyveleri, biaynelyakîn kemalât-ı insaniye ile müzeyyen asfiya ve muhakkikîn, evliya ve sıddıkîndir.

Elhasıl: Herbirisi birer güneş olan, Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm ile Furkan-ı Ahkem ki; biri âlem-i şehadetin lisanı olarak bin mu’cizat içinde bütün enbiya ve asfiyanın taht-ı tasdiklerinde İslâmiyet ve risalet parmaklarıyla işaret ederek bütün kuvvetiyle gösterdiği bir hakikatı…

Diğeri: Âlem-i gaybın lisanı hükmünde, kırk vücuh-u i’caz içinde, kâinatın bütün âyât-ı tekviniyesinin taht-ı tasdiklerinde, hakkaniyet ve hidayet parmaklarıyla işaret edip bütün ciddiyetle gösterdiği aynı hakikatı.. acaba o hakikat, güneşten daha bahir, gündüzden daha zahir olmaz mı?

Ey dalalet-âlûd mütemerrid insancık! {(Haşiye): Bu hitab, Kur’anı kaldırmağa çalışanadır.}

Hâtime

Ey aklı hüşyar, kalbi müteyakkız arkadaş! Eğer şu Yirmiikinci Söz’ün başından buraya kadar fehmetmişsen, Oniki Lem’ayı birden elinde tut. Binler elektrik kuvvetinde bir sirac-ı hakikat bularak, Arş-ı A’zamdan uzatılıp gelen âyât-ı Kur’aniyeye yapış. Burak-ı tevfike bin, semavat-ı hakaikte uruc et, arş-ı marifetullaha çık… Bütün mevcudat-ı kâinatın başları üstünde ve mescid-i kebir-i âlemde vahdaniyeti ilân et…

Yirmiüçüncü Söz

Yirmiikinci Söz’ün Yirmiüçüncü Sözle arasındaki münasebet; Yirmiikinci Sözde tevhid dersi veriliyor. Yirmiüçüncü Söz’ün Birinci Mebhasında tevhidin binler mehasini beş noktada gösterilmiştir. İkinci Mebhasında ise tevhid ile insanın ahsen-i takvime çıkarak saadete mazhar olduğu beş nüktede izah edilmiştir.

Yirmiüçüncü Söz: [Şu sözün iki mebhası vardır.]

Birinci Mebhas

İmanın binler mehasininden yalnız beşini “Beş Nokta” içinde beyan ederiz.

Birinci Nokta

Binler mehasin, enfüsîdir. Her halinin ve hissiyatının Allah’a olan nispetini kurmasıyla insan, a’lâ-yı illiyyîne çıkar. Ve hal ve hissiyatı adedince mehasine mazhar olur. Sâni’ine intisabdan ibaret olan iman; insandaki bütün âsâr-ı san’atı izhar eder. Eğer kat’-ı intisabdan ibaret olan küfür, insanın içine girse; o vakit bütün o manidar nukuş-u esma-i İlahiye karanlığa düşer, okunmaz. (Antikacılar çarşısı ve kaba demirciler çarşısı..)

İkinci Nokta

Binler mehasin, üç cihette gösterilmiş, Afakîdir. Mazi, müstakbel ve hazır zamandaki eşya ve hadisatı Allah’a nisbet ettiği derecede insan, a’lâ-yı illiyyîne çıkar. Ve imanın zaman ve mekan itibariyle hadsiz mehasine mazhar olur. İman bir nurdur, kâinatı ışıklandırıyor, üstünde yazılan bütün mektubat-ı Samedaniyeyi okutturuyor. Zaman-ı mazi ve müstakbeli, zulümattan kurtarıyor. Ve fırtına ve zelzele, taun gibi hâdiseleri, birer müsahhar memur bildirir. Hattâ mevti, hayat-ı ebediyenin mukaddemesi ve kabri, saadet-i ebediyenin kapısı gösteriyor.

Üçüncü Nokta

Binler mehasin imandan gelen kuvvettir. Nokta-i istinad ve istimdadını bulmaya muhtaç olan insan, acz ve fakrını ne kadar anlarsa; anladığı nispette Kadîr-i Mutlak’ın yed-i kudretine dayanır ve teslim olur ve tevekkül eder. Böylelikle celb ettiği menfaat def’ ettiği mazarrat adedince insan, a’lâ-yı illiyyîne çıkar ve saadet-i dareyne mazhar olur. İman hem nurdur, (Nasıl ki nur olduğunu mezkur birinci ve ikinci noktalarda isbat etti.) hem de kuvvettir. Nokta-i istinad ve istimdatını bulmaktan gelen imandaki kuvvet, tevekkül ile kendini gösterir. Demek iman tevhidi, tevhid teslimi, teslim tevekkülü, tevekkül saadet-i dareyni iktiza eder.

Dördüncü Nokta

Binler mehasin, insanı nokta-i kemale sevk eden ulûmlar adedincedir. İnsan, iman ile insaniyetine şuur ederek mahiyetini anlarsa; ve verilen istidatların istikametli kullanılması için bütün mevcudatın kendisine hizmet ettiriliyor olduğunu ilim ile bilse herbir vesile ile fıtrî bir vazifesi olan dua ile Rabbine iltica eder. Böylelikle nokta-i kemale sevk eden ulûmlar adedince insan, a’lâ-yı illiyyîne çıkar ve mehasine mazhar olur. İnsanın vazife-i asliyesi, iman ve duadır. Demek insanın vazife-i asliyesi; taallümle tekemmül etmek ve marifet kesbetmekle terakki etmek ve aczini göstermekle meded istemek ve dua etmektir.

Beşinci Nokta

Binler mehasin; insana ehemmiyet verildiğini gösteren, yalnızlık vahşetinden kurtaran ve emredilerek bizden istenilen dualar adedince insan, dua etmekle a’lâ-yı illiyyîne çıkar ve mehasine mazhar olur. İman duayı bir vesile-i kat’iyye olarak iktiza ettiği ve fıtrat-ı insaniye, onu şiddetle istediği gibi; Cenâb-ı Hak dahi dua etmemizi emrediyor. Hem, dua bir ubudiyettir. Ubudiyet ise semeratı uhreviyedir. Dünyevî maksadlar ise, o nevi dua ve ibadetin vakitleridir. O maksadlar, gayeleri değil. Ubudiyet ise, hâlisen livechillah olmalı. Dua dört nevdir.

İkinci Mebhas

İnsanın saadet ve şekavetine medar dehşetli terakki ve tedennisinin sırrını “Beş Nükte”de beyan edeceğiz.

Birinci Nükte

İnsanın fıtratı anlatılmıştır. Bu fıtratta bir insan hem kendisinin hem alâkadar olduğu ekser enva’ın ihtiyaçlarının yerine getirilmesi ile hakiki saadeti elde edebileceğinden bu ihtiyaçları yerine getirebilecek Zâtı tanıyıp enaniyeti bırakıp hayrı ve vücudu tevfik-i İlahiyeden isteyerek şer ve tahribden ve nefse itimaddan vazgeçip istiğfar ederek tam abd olmakla hakiki saadeti elde edebilir.

İnsan nasıl bir fıtrat üzere yaratılmıştır? İnsanın hakikî Mabud’u nasıl bir Zât olabilir? Sorularının cevabı verilmiştir. Evet ey insan! Sende iki cihet var:

•  Birisi, icad ve vücud ve hayır ve müsbet ve fiil cihetidir.
•  Diğeri; tahrib, adem, şer, nefy, infial cihetidir.

İkinci Nükte

İnsana verilen cihazların nasıl kullanılması gerektiği anlatılmıştır. İnsan kendisine verilen cihazları enaniyet cihetinde dünya hayatını temin için kullanırsa şekavete düşer. Eğer ubudiyet cihetinde âhireti kazanmak için kullanırsa saadete erer.

İnsanda iki vecih var.

• Birisi, enaniyet cihetinde şu hayat-ı dünyeviyeye nâzırdır.
• Diğeri ubudiyet cihetinde hayat-ı ebediyeye bakar.

Evet insan bir çekirdeğe benzer. Nasılki o çekirdeğe kudretten manevî ve ehemmiyetli cihazat ve kaderden ince ve kıymetli proğram verilmiş.

Evet hakikî terakki ise; insana verilen kalb, sır, ruh, akıl hattâ hayal ve sair kuvvelerin hayat-ı ebediyeye yüzlerini çevirerek, herbiri kendine lâyık hususî bir vazife-i ubudiyet ile meşgul olmaktadır. Yoksa ehl-i dalaletin terakki zannettikleri, hayat-ı dünyeviyenin bütün inceliklerine girmek ve zevklerinin her çeşitlerini, hattâ en süflisini tatmak için bütün letaifini ve kalb ve aklını nefs-i emmareye müsahhar edip yardımcı verse; o terakki değil, sukuttur. Şu hakikat, bir vakıa-i hayaliyede, Saray temsili ile izah edilmiştir.

Üçüncü Nükte

Dünyanın bir misafirhane olup insanda o misafirhanenin en kıymettar misafiri olduğu anlatılmıştır. İnsan fiil ve amel cihetinde ve sa’y-i maddî itibariyle eli kısa olduğu halde infial ve kabul ve dua ve sual cihetinde ise gözü hayali gittiği yere kadar geniş bir dairede misafirhaneden istifade eder. Eğer insan fiil ve amel cihetinde ve sa’y-i maddî itibariyle misafirhaneden istifade etmek istese şekavete düşer. Amma insan, infial ve kabul ve dua ve sual cihetiyle misafirhane sahibinin rızası dairesinde hareket etse misafirhaneden en ziyade istifade ettiğinden hem saadete erer hemde ahsen-i takvim makamına çıkar.

İnsan, fiil ve amel cihetinde ve sa’y-i maddî itibariyle zaîf bir hayvandır, âciz bir mahlûktur. Fakat insan, infial ve kabul ve dua ve sual cihetinde, şu dünya hanında aziz bir yolcudur.

İnsana verilen bütün cihazat-ı acibe, bu ehemmiyetsiz hayat-ı dünyeviye için değil; belki, pek ehemmiyetli bir hayat-ı bâkiye için verilmişler. Bu hakikat On ve bin altın temsili ile izah edilmiştir.

Hayat-ı dünyeviyenin hakikatı ise biri handaki, diğeri trendeki adamın vaziyetlerini anlatan bir vakıa-i hayaliye ile izah edilmiştir.

Dördüncü Nükte

Acz ve fakrın derecesi nispetinde gelen mededdir. Bu hakikat, çocuk ve tavuk misalleriyle anlatıldıktan sonra insanın ferd ve nev’ine tatbik edilmiştir. İnsan, gurur ve enaniyetine güvense dünyada ve âhirette şekavet çekip esfel-i safilîne düşer. Amma, Uluhiyetin dergâhında acz u za’fını, istimdad lisanıyla; fakr u hacatını, tazarru’ ve dua lisanıyla ilân edip abd olduğunu gösterse hem saadet-i dareyne mazhar olur, hemde ahsen-i takvim makamına çıkar.

İnsan şu kâinat içinde pek nazik ve nazenin bir çocuğa benzer. Za’fında büyük bir kuvvet ve aczinde büyük bir kudret vardır. Çünki o za’fın kuvvetiyle ve aczin kudretiyledir ki, şu mevcudat ona müsahhar olmuş. Madem hakikat böyledir; gururu ve enaniyeti bırak. Uluhiyetin dergâhında acz u za’fını, istimdad lisanıyla; fakr u hacatını, tazarru’ ve dua lisanıyla ilân et ve abd olduğunu göster.

İnsanın vazife ve mertebe noktasındaki ehemmiyeti, kâinatı ona hizmet ettirmiştir. İnsan muhabbet-i İlahiyenin ziyasını tazammun eden imanın nuruyla münevver olan İslâmiyetin terbiyesiyle tekemmül ederek ehemmiyet kazanır.

Beşinci Nükte

“Ahsen-i takvim” sırrı vazife-i insaniyetin ve ubudiyetin esasatının bilinmesi ile anlaşılır. İnsan anlayıp vazifesini yaptığı nisbette saadete mazhar olur.

Ubudiyetin esasatı “iki cihet” ile gösterilmiştir.

• Bir ciheti; gaibane bir surette bir ubudiyeti, bir tefekkürü var.
• Diğeri; hazırane, muhataba suretinde bir ubudiyeti, bir münacatı vardır.

Yirmidördüncü Söz

Yirmiüçüncü Söz’ün Yirmidördüncü Sözle arasındaki münasebet; Yirmiüçüncü Söz’ün birinci mebhasında imanın binler mehasini ikinci mebhasında ise ahsen-i takvim sırrı anlatılmıştı.

Birinci Mebhasın nokta-i nazarından Yirmidördüncü Söz’e bakarsak kemal mertebede bir imana sahip olan Resul-ü Ekrem Aleyhissalatü Vesselam, enfüsî ve afakî âlemde herşeyi Cenâb-ı Hakka nisbet etmesinden gelen mehasini zevk etmiştir. Nokta-i istinad ve istimdadını bulup tevekkülle nihayetsiz bir kudrete dayanmasından gelen mehasini zevk etmiştir. İlim ve dua ile vazife-i asliye ve fıtriyesini yerine getirmekten gelen mehasini zevk etmiştir. Ubudiyeti ile ehemmiyet elde etmekten ileri gelen mehasini zevk etmiştir.

İkinci Mebhasın nokta-i nazarından Yirmidördüncü Söz’e bakarsak Resul-ü Ekrem Aleyhissalatü Vesselam’ın, ubudiyetini sadece Cenâb-ı Hakka hasretmesi, bütün cihazlarını emredildiği şekilde rızası dairesinde kullanması, kâinatı bir misafirhane olarak görüp herşeyin bizim için hazırlandığını anlaması, çocuk gibi kendi acz ve zaafını anlayıp herşeyi Ondan istemesi, gaibane ubudiyetten hazırane muhataba suretinde ubudiyete geçmesiyle ahsen-i takvime çıkan Zât’ın (A.S.M.) bu makama çıkma yolu gösterilmiştir. Dolayısıyla imanı kemal mertebede olan Resul-i Ekrem Aleyhissalatü Vesselamın nübüvvetinin talimi gösterilmiştir.

Yirmidördüncü Söz Birinci Dalda her dairede farklı farklı tecelli eden esma gösterilerek bu dairelerdeki vazifeler ihtar edilmiştir. Kısaca esmanın talimi veya tarifi diyebiliriz.

İkinci Dalda ise nev itibariyle ism-i a’zama mazhar olan insanlık içersinde farklı istidattaki insanların farklı esmaya mazhariyetleri olmasından insanlık içersinde esmaya mazhariyet noktasındaki mertebeler gösterilmiştir. Kısaca Âdem’den (A.S.) kıyamete kadar gelecek tüm insanlığın tahlilidir.

Üçüncü Dalda ism-i a’zama ve her ismin a’zami mertebesine mazhar Muhammed Aleyhissalatü Vesselam’ın zaman ve mekan itibariyle kâinatta tecelli eden esmayı nasıl anladığı ve bizim anlayamamamızdaki maniler gösteriliyor.

Dördüncü Dalda Muhammed Aleyhissalatü Vesselam’ın kâinattaki bütün mahlukatın hangi maksatlar için yaratıldığını anlayış şekli gösterildi.

Beşinci Dalda kâinattaki her şeyin yaratılış maksadını anlamanın bizim hayatımızdaki neticeleri neler olduğu gösteriliyor.

Birinci Meyvede kâinattaki bütün güzellikler kemalatlar Cenâb-ı Haktan ise kâinat kadar bir muhabbeti Ona sarfetmek gerektiği; İkinci Meyvede bütün herşey Cenâb-ı Haktan ise Ona külli bir ubudiyetle mukabele etmemiz gerektiğini; Üçüncü Meyvede bütün kâinatta tecelli eden her bir esmanın dairesindeki ubudiyetle mukabele halimizin nasıl olması gerektiğini gösteren Sünnet-i Seniyye ile elde edilen huzur hali anlatılmıştır. Dördüncü Meyvede bütün esmaya en nihayet derecede mazhar olan Zâtın haricinde hiçbir kemalat olamayacağı anlatılmıştır. Beşinci Meyvede ubudiyetin mi’racına çıkılan yol Cenâb-ı Hakkın esmasına olan intisabın bilinmesi ile mümkün olduğu anlatılmıuştır.

Yirmidördüncü Söz: [Şu Söz “Beş Dal”dır. Dördüncü Dal’a dikkat et. Beşinci Dal’a yapış çık, meyvelerini kopar al.]

Birinci Dal

Birinci Dalda her dairede farklı farklı tecelli eden esma gösterilerek bu dairelerdeki vazifeler ihtar edilmiştir. Kısaca esmanın talimi veya tarifi, İsimlerin kâinattaki tecellileri ve insanlarla isimlerin münasebeti diyebiliriz. İnsan bütün esmaya mazhardır, fakat kâinatın tenevvüünü ve melaikenin ihtilaf-ı ibadatını intac eden tenevvü-ü esma, insanların dahi bir derece tenevvüüne sebeb olmuştur.

İkinci Dal

İkinci Dalda ise nev itibariyle ism-i a’zama mazhar olan insanlık içersinde farklı istidattaki insanların farklı esmaya mazhariyetleri olmasından insanlık içersinde esmaya mazhariyet noktasında insanlardaki mertebeler gösterilmiştir. Kısaca Âdem’den (A.S.) kıyamete kadar gelecek tüm insanlığın tahlilidir.

Katre Hükema Mesleği

1-1 Ehl-i fikir,

2-1 Cismanî cihazat ile kemaline sa’yedip hakikate gidenleri…

3-1 Enaniyeti bırakmayan ve âsâra dalan ve yalnız istidlaliyle hakikata giden..

4-1 Akıl esbaba dalmış feylesof

Zühre Velayet-i Suğra ve İlm-i Kelam Mesleği

1-2 Ehl-i velayet,

2-2 Ve nefsin tezkiyesiyle ve aklın istimaliyle mücahede etmekle hakikate gidenleri…

3-2 Ve ilim ve hikmetle ve akıl ve marifetle hakikatı aramaya giden..

4-2 Nefis dünyayı unutmayan ve maddiyata tevaggul eden ve nefsi kesafet peyda eden

Reşha -Peygamberler ve Sahabe ve Asfiya ve Tâbiîn ve Eimme-i Ehl-i Beyt ve Eimme-i Müçtehidînin ve Risale-i Nur Talebelerinin Mesleği- Doğrudan doğruya güneşten ışık alan Veraset-i Nübüvvet yoluyla Velayet-i Kübraya mazhardır.

1- 3 Ehl-i nübüvvetin işaratıdır.

2- 3 Ve kalbin tasfiyesiyle ve iman ve teslimiyetle hakikate gidenlerin misalleridir.

3- 3 Ve iman ve Kur’an ile, fakr ve ubudiyetle hakikata çabuk giden ayrı ayrı istidadda bulunan üç taifenin hikmet-i ihtilaflarına işaret eden temsillerdir.

4- 3 Kalb herşeyi doğrudan doğruya Cenâb-ı Hak’tan bilir, esbabı bir perde telakki eder. Kalb denilince aklı ayrı düşünemeyiz. Akıl kalbin yardımcısıdır. Akıl midesine giren ilimler kalbe kuvvet veriyor, kalbe sirayet ediyor. O zaman insan kalbiyle hükmederek hareket etmiş oluyor. Ta ki kalb bir kumandan gibi, letaif askerleriyle kahramanane maksada yürüsün.

Resul-ü Ekrem Aleyhissalatü Vesselam için temsili tatbik edersek kalbi reşhaya, aklı katreye, nefsi zühreye bakıyor.

· Peygamberimizin kalbi hakikatı anlamakta en nihayet mertebedir.

· Hakikatı anlamakta kayıtlı olan aklı, anlama mertebesi itibariyle en üst mertebededir.

· Hakikatı anlamakta renklendiren nefsi ise emmare gibi süfli bir mertebede olmayıp nefsin reşhası hükmünde olan en yüksek mertebesindedir.

En dar dairede insanın ferdine temsildeki Zühre, Katre, Reşhayı tatbik ettiğimizde;

· İnsanın nefsi zühre gibi hakikatı renklendiriyor.

· Aklı katre gibi hakikatı kayıtlıyor.

· Kalb ise reşha gibi hakikata âyine olabildiğine işaret ediyor. Herbirisinin şuurlu olması ise insanın nefsini, aklını ve ruhunu şuurlu bir şekilde kemale götürmesi gerektiğine işarettir.

Ayrıca Reşha mesleği de kendi içinde üç’e ayrılıyor. Şahıs itibariyle incelediğimizde şöyle bir fark ortaya çıkıyor. Yalnız kişi gün içerisinde farklı zamanlarda hem zühre hem katre hemde reşha olabiliyor.

· Zühre: İçtihadlarında ve hizmet usulünde nefsine ve enaniyetine tabidir.

· Katre: İçtihadlarında ve hizmet usulünde şahsî fikrini ön plana çıkardığından kendini kayıtladığı gibi anlayışını başkalara kabul ettirmekte istibdad yapar.

· Reşha: İçtihadlarında ve hizmet usulünde nefsine ve aklına uymayıp cemaatin şahs-ı manevîsinden ve külli aklından çıkan istişare ile hareket eder.

“İşte Güneş’in herbir çiçeğe ve Kamer’e mukabil herbir katreye, herbir reşhaya mezkûr üç cihette ikişer tarîk ile teveccüh ve ifazası var:

· Birinci tarîk: Bil-asâle doğrudan doğruya berzahsız, hicabsızdır. Şu yol, nübüvvetin tarîkını temsil eder. Risale-i Nur bize şuhud-u kevniyeyi şuhudu kalbi hükmünde tasdik ettiriyor. Böylece bütün kâinatta gördüğümüz delillerle imanî hükümlerin vukuuna iz’an ve yakîn ile şehadet ediyoruz.

· İkinci yol: Berzahlar tavassut eder. Âyine ve mazharların kabiliyetleri, Şems’in cilvelerine birer renk takıyor. Şu yol ise, velayet mesleğini temsil eder. Şu yolda gidenlerin hükm-ü imanîleri, şuhud-u kevniyelerine müsademe ettiğinden imanî hükümlere kâinattan deliller getiremediklerinden iman etse de; sırf aklî ve imanî bir tarzda iman eder ve o imanî hükümlerin vukuunu bir teslimiyet ile kabul eder. Kimin nazarı oraya çıkmazsa taklide mecburdur.

İkinci Dalın dar dairede şahsa tatbikinden çıkan ders

(Ey Nur Talebesi! Sen, istidadları inkişaf ettiren nasıl bir Zâtın Mahluku olduğunu bundan bil. İstidadlarını tefessüh ettiren nefsin istek ve arzularından kurtulup enaniyeti terk ettikten sonra sonra kemalini bulursun. Fakat sen yine de Cenâb-ı Hakkın isim, sıfat ve şuunatını nefs-ül emirdeki gibi görüp ayine olamazsın. Belki istidatların ayinedarlıkta seni kayıtlar.)

(Ey Nur Talebesi! Sen, aklınla anladığın manayı easas almakla bu budur deyip zulmette kalma, zira senin veya birkaç şahsın anladığı mana güneş hükmünde olan geniş ihatalı hakikatların gölgeleridir. Öyle ise şahs-ı manevîye dayan ve Risale-i Nura Kur’an ne diyor diye bak. Bunda muvaffak olduğun nisbette güneş hükmündeki hakikatları safi görebilirsin. Yoksa bütün aklî anlayışlar, Kur’an’ın dışında kalan bütün felsefî nazarlar, ilmi ve fenni malumatlar ve kabiliyetimizin verdiği kayıtlar arkasında hakikatı ihatalı göremezsin.)

(Ey Nur Talebesi! Sen, kalbinle hakikata müteveccih olduğun vakit şuhud-u kevniyen hükm-ü imanîne müsademe etmediği için İlahî, kevnî ve uhrevî hakikatları anlamakta müşkilât çekmeyeceksin. Tek bir eşya üzerinde tecelli eden hakikatı görüp o hakikatın bütün kânattaki tecelliyatlarını anlamakla hükm-ü imanî ile eşyaya baktığından hakikatı kayıtlamadan görebilirsin. Eğer bir hakikatın diğer bütün hakikatlarla olan münasebetlerini görebilsen hakikatın haşmet ve azametini daha iyi anlarsın.)

Üçüncü Dal

Üçüncü Dalda ism-i a’zama ve her ismin a’zami mertebesine mazhar olan Muhammed Aleyhissalatü Vesselâm’ın zaman ve mekan itibariyle kâinatta tecelli eden esmayı nasıl anladığı ve bizim anlayamamamızdaki maniler gösteriliyor. Haşir ve kıyameti en a’zam mertebede, en ekmel tafsilâtla Kur’an zikrediyor ve ism-i a’zamın mazharı olan Peygamberimiz Aleyhissalâtü Vesselâm ders veriyor. Ancak kıyamet alâmetlerinden ve âhirzaman vukuatından ve bazı a’malin fazilet ve sevablarından bahseden ehadîs-i şerife güzelce anlaşılmadığından, akıllarına güvenen bir kısım ehl-i ilim onların bir kısmına zaîf veya mevzu demişler. İmanı zaîf ve enaniyeti kavî bir kısım da, inkâra kadar gitmişler. Şimdi tafsile girişmeyeceğiz. Yalnız “Oniki Aslı” beyan ederiz.

Birinci Asıl

Din bir imtihandır, bir tecrübedir. Öyle ise kıyamet alâmetlerinden ve âhirzaman vukuatından ve bazı a’malin fazilet ve sevablarından öyle bir tarzda bahsedecek ki; ne bütün bütün meçhul kalsın, ne de bedihî olup herkes ister istemez tasdike mecbur kalsın. Bu hikmeti anlamayanlar hadise ya zaîf veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler.

İkinci Asıl

Mesail-i İslâmiyenin tabakatı vardır. Kıyamet alâmetlerinden ve âhirzaman vukuatından herbirinde bir iz’an-ı yakîn ile bir bürhan-ı kat’î istenilmez. Belki yalnız reddetmemek ve teslimiyetle ilişmemektir. Mesail-i İslâmiyenin tabakatı olduğunu anlamayanlar kıyamet alâmetlerinden ve âhirzaman vukuatından herbirinde bir iz’an-ı yakîn ile bir bürhan-ı kat’î isteyip de bu denli kuvvetli delilleri göremediklerinden hadislere ya zaîf veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler.

Üçüncü Asıl

Müslüman olan Benî İsrail ve Nasara ülemalarının bazı hilaf-ı vaki’ malûmat-ı sâbıkaları, İslâmiyetin malı olarak tevehhüm edildi. Ve bu hikâyat ve felsefelerle Hadis anlaşılmak istenildi. Buna muvaffak olamayınca Hadisin içine hurafatın girmesiyle bu kısım Hadislere ya zaîf veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler.

Dördüncü Asıl

Ehadîs-i Şerife râvilerin, hilaf-ı vaki’ bazı istinbatları veya kavilleri hadîs zannedilerek za’fına hükmedilmiş veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler.

Beşinci Asıl

Ehl-i keşif ve ehl-i velayet olan muhaddisîn-i muhaddesûn ilhamlarıyla gelen bazı hilaf-ı hakikat maânî, hadîs telakki edilmiş. Bundan dolayı bu kısım Hadislere zaif veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler.

Altıncı Asıl

Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm, bir maksad-ı irşadî için, temsil ve kinaye nev’inden beyn-en nâs tearüf etmiş bazı kıssa ve hikâyatı zikredivermiş. Şu nevi mes’elelerin mana-yı hakikîsinde kusur varsa, örf ve âdât-ı nâsa aittir ve teârüf ve tesamu’-u umumîye raci’dir. Bundan dolayı bu kısım Hadislere zaif veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler.

Yedinci Asıl

Pekçok teşbih ve temsiller bulunuyor ki, mürur-u zamanla veya ilmin elinden cehlin eline geçmesiyle hakikat-ı maddiye telakki ediliyor. Bundan dolayı bu kısım Hadislere zaif veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler.

Sekizinci Asıl

Cenâb-ı Hakîm-i Mutlak, şu dâr-ı tecrübe ve meydan-ı imtihanda çok mühim şeyleri, kesretli eşya içinde saklıyor. O saklamakla çok hikmetler, çok maslahatlar bağlıdır. Bu saklamakta ki hikmetleri bilmeyenler bu kısım Hadislere zaif veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler. Hem kıyamet şu insan-ı ekber olan dünyanın ecelidir. Eğer vakti taayyün etseydi, bütün kurûn-u ûlâ ve vustâ gaflet-i mutlakaya dalacak idiler ve kurûn-u uhrâ dehşette kalacaktı. Halbuki Sahabeler, ecel-i şahsî gibi dünyanın eceline karşı dahi daima muntazır bir vaziyet alarak, âhiretlerine ciddî çalışmışlar.

Mehdi, Süfyan gibi âhirzamanda gelecek eşhasları her zaman, her asır beklemesinin sırrı şudur ki; Kuvve-i manevîyenin takviyesine medar olmak ve yeisten kurtulmak için “Mehdi” hemde gaflet içinde fenalara uymamak ve lâkaydlıkta nefsin dizginini bırakmamak için, nifakın başına geçecek müdhiş “Süfyan” beklenmiş. Böylece müteyakkız kalınmış.

Şimdi Mehdi gibi eşhasın hakkındaki rivayatın ihtilafatı ve sırrı şudur ki: Ehadîsi tefsir edenler, metn-i ehadîsi tefsirlerine ve istinbatlarına tatbik etmişler. Hem de o eşhasın şahs-ı manevîsine veya temsil ettikleri cemaate ait âsâr-ı azîmeyi o eşhasın zâtlarında tasavvur ederek öyle tefsir etmişler ki, o eşhas-ı hârika çıktıkları vakit bütün halk onları tanıyacak gibi bir şekil vermişler.

Dokuzuncu Asıl

Mesail-i imanîyeden bir kısmın netaici, şu mukayyed ve dar âleme bakar. Diğer bir kısmı, geniş ve mutlak olan âlem-i âhirete bakar. Bu hakikatı bilmeyenler bu kısım Hadislere zaif veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler. Halbuki, amellerin fazilet ve sevabına dair ehadîs-i şerifenin bir kısmı tergib ve terhibe münasib bir tesir vermek için belâgatlı bir üslûbda gelmiştir.

Mesela: “Dünyanın Cenâb-ı Hakk’ın yanında bir sinek kanadı kadar kıymeti olsa idi, kâfirler bir yudum suyu ondan içmeyecek idiler.” Hakikatı şudur ki: herkesin kısacık ömrüne yerleşen hususî dünyasını âlem-i bekadan bir sinek kanadı kadar daimî bir feyz-i İlahîye ve bir ihsan-ı İlahîye müvazeneye gelmediği demektir. Hemde dünyaperestlerin dünyasının âlem-i âhirette ehl-i imana verilen sermedî bir zerresine değmediğine işarettir.

Meselâ: “Sure-i Yâsin on defa Kur’an kadar” olduğuna rivayet vardır. İşte insafsız ve dikkatsiz insanlar demişler ki: “Şu muhaldir. Çünki Kur’an içinde Yâsin ve öteki faziletli olanlar da vardır. Onun için manasız olur.” Hakikatı şudur ki: Sure-i Yâsin’in hurufatı hesab edilse, Kur’an-ı Hakîm’in mecmu-u hurufatına nisbet edilse ve on defa muzaaf olması nazara alınsa şöyle bir netice çıkar ki: Yâsin-i Şerif’in herbir harfi takriben beşyüze yakın sevabı vardır. Yani o kadar hasene sayılabilir. İşte buna kıyasen başkalarını dahi tatbik etsen, ne kadar latif ve güzel ve doğru ve mücazefesiz bir hakikat olduğunu anlarsın.

Onuncu Asıl

Herbir amelde yüksek bir fazilet ve sevab bulunması şartlara bağlıdır. Bu hakikati bilmeyenler bu kısım Hadislere zaif veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler. Demek şu nevideki rivayetler, vukuu bilfiil daimî ve küllî değil. Belki ya bilfiil muvakkattır, mutlaktır veyahut mümkinedir, külliyedir. Meselâ,

· “Kim iki rek’at namazı filan vakitte kılsa, bir hac kadardır.”

· “Gıybet, katil gibidir.”

· “Bir güzel söz, bir abdi âzad etmek gibi bir sadaka-i azîmenin yerine geçer.”

Hem de şu âlemin mikyasıyla âlem-i ebedînin şeyleri tartılmaz. Buranın en büyüğü, oranın en küçüğüne müvazi gelemez. Sevab-ı a’mal o âleme baktığı için, dünyevî nazarımız ona dar geliyor. Meselâ: Musa ve Harun Aleyhisselâmların birtek virdden aldıkların hakiki sevab gibi… Bu sevabı aklımıza sığıştırmak için beş hakikat izah ediliyor.

Onbirinci Asıl

Ehadîsin de Kur’an’ın müteşabihatı gibi müşkilâtı vardır. Bazan çok dikkatli tefsire ve tabire ve tevile muhtaçtır veyahut mutlak teslim istiyor. Hadisleri tefsir ve tabir ve tevil edemeyenler bu kısım hadislere zaif veya mevzu demişler ve inkâra kadar gitmişler.

Onikinci Asıl

Nazar-ı nübüvvet ve tevhid ve iman; vahdete, âhirete, uluhiyete baktığı için, hakaikı ona göre görür. Ehl-i felsefe ve hikmetin nazarı; kesrete, esbaba, tabiata bakar, ona göre görür. Nokta-i nazar birbirinden çok uzaktır. Ehl-i felsefenin en büyük bir maksadı, ehl-i Usûl-üd Din ve ülema-i İlm-i Kelâm’ın makasıdı içinde görünmeyecek bir derecede küçük ve ehemmiyetsizdir.

Dördüncü Dal

Dördüncü Dalda Muhammed Aleyhissalatü Vesselâm’ın kâinattaki bütün mahlukatın hangi maksatlar için yaratıldığını anlayış şekli gösterilir. Nazar-ı nübüvvet ve tevhid ve iman; kâinata baktığı zaman bütün mevcudatı secde ve ibadet ve hamd ve tesbih eder bir surette görür. Semavat ve Arzın Mâlik-i Zülcelali ve dünya ve âhiretin Bâni-i Zülcemali olan Rabb-ül Âlemîn; -değil ihtiyaç için.. Çünki herşeyin Hâlıkı odur- belki izzet ve azamet ve rububiyetin şuunatı gibi bazı hikmetler için, şu kâinat sarayında şu daire-i esbab içinde hem melaikeyi, hem hayvanatı, hem cemadat ve nebatatı, hem insanları istihdam ediyor. Onlara secde ve ibadet ve hamd ve tesbih ettiriyor. Şu dört nev’i ayrı ayrı vezaif-i ubudiyetle mükellef etmiştir. Çünkü ibadetleri, mazhar oldukları esmalara ve kabiliyetlerine göre ayrı ayrıdır, çeşit çeşittir.

Azîm bir Mâlik-ül Mülk, büyük bir şehri veya muhteşem bir sarayı bina ettiği vakit, o zât dört nevi ameleyi onun binasında istihdam ve istimal eder:

Birinci Kısım

Bilerek Ücretsiz: Melaikelerdir. Melaikeler de mücahede ile terakkiyat yoktur. Belki herbirinin sabit bir makamı, muayyen bir rütbesi vardır. Mükâfatları, hizmetlerinin içindedir. Meleklerin bir kısmı âbiddirler, diğer bir kısmının ubudiyetleri ameldedir. Melaike-i arziyenin amele kısmının bir nevi hayvanata diğer bir nevi de nebatat ve cemadata nezaret ederler. Melaikelerin şu hizmetleri, cüz’-i ihtiyarîleriyle bir nevi kesbdir. Melaikeye bakan cihetle bir nevi ubudiyet ve ibadettir. Cenâb-ı Hakka bakan cihetle bu hizmetlerinde tasarruf-u hakikîleri yoktur. Hâlık-ı Zülcelal’in emriyle, izniyle, hesabıyla, havl ve kuvvetiyle nezaretleri vardır.

İkinci Kısım

Bilmeyerek Ücretli: Hayvanattır. Hayvanat dahi, iştiha sahibi bir nefs ve bir cüz’-i ihtiyarîleri olduğundan amelleri hâlisen livechillah olmuyor.

Üçüncü Kısım

Bilmeyerek Ücretsiz: Nebatat ve cemadattır. Onların cüz’-i ihtiyarîleri olmadığı için, maaşları yoktur. Amelleri hâlisen livechillahtır ve Cenâb-ı Hakk’ın iradesiyle ve ismiyle ve hesabıyla ve havl ve kuvvetiyledir.

Dördüncü kısım

Bilerek Ücretli: İnsandır. Şu kâinat sarayında bir nevi hademe olan insanlar, hem melaikeye benzer, hem hayvanata benzer.

· İnsan, ubudiyet-i külliyede, nezaretin şümulünde marifetin ihatasında, rububiyetin dellâllığında meleklere benzer. Belki insan daha câmi’dir. Fakat insanın şerire ve iştihalı bir nefsi bulunduğundan, melaikenin hilafına olarak pek mühim terakkiyat ve tedenniyata mazhardır.

· Hem insan, amelinde nefsi için bir haz ve zâtı için bir hisse aradığı için hayvana benzer.

· Öyle ise, insanın iki maaşı var: Biri; cüz’îdir, hayvanîdir, muacceldir. İkincisi; melekîdir, küllîdir, müecceldir.

· Hemde İnsanın cüz’-i ihtiyarîsinin icada kabiliyeti yoktur. Bir emr-i itibarî hükmünde olan kesbden başka insanın elinde birşey bulunmuyor.

Beşinci Dal

Beşinci Dalda kâinattaki herşeyin yaratılış maksadını anlamanın bizim hayatımızdaki neticeleri neler olduğu gösteriliyor. Beşinci Dal’ın “Beş Meyve”si var. Dördüncü Dal’a dikkat edildiğinde Onbirinci ve Yirmiüçüncü’de Sözde de geçtiği gibi Hikmet-i âlemin tılsımını ve Hilkat-i insanın muammasını ve Hakikat-ı salâtın rumuzunu fehmetmenin neticesinde görünen binler mehasinden beşine bu meyveler işaret etmiş olduğu anlaşılıyor.

Birinci Meyve

Birinci Meyvede kâinattaki bütün güzellikler, kemalatlar Cenâb-ı Hakktan ise kâinat kadar bir muhabbeti Ona sarfetmek gerektiği anlatılıyor. İnsanın havfe ve muhabbete âlet olacak iki cihaz, fıtratında derç olunmuştur. Hâlık-ı Zülcelal’inden havf etmek, onun rahmetinin şefkatına yol bulup iltica etmek demektir. Mahbub-u Ezelî’ye muhabbet dahi onun sevdiği Zâta ittiba etmekle olur. Bir cihet kaldı ki, en mühimi de odur ki, ey nefis! Sen, muhabbetini kendi nefsine sarfediyorsun. Zâten sana, sende senin nefsine olan şedid muhabbetin, onun Zâtına karşı muhabbet-i zâtiyedir ki, sen sû’-i istimal edip kendi zâtına sarfediyorsun. Öyle ise nefsindeki eneyi yırt, hüveyi göster ve kâinata dağınık bütün muhabbetlerin, onun esma ve sıfâtına karşı verilmiş bir muhabbettir bil.

İkinci Meyve

İkinci Meyvede bütün herşey Cenâb-ı Hakktan ise Ona külli bir ubudiyetle mukabele etmemiz gerektiğini anlatıyor.

İnsana verilen küllî hadsiz nimetler şunlardır; Vücud, Hayat, İnsaniyet, İslâmiyet ve İman ve muhabbettir.

1- Vücud nimeti ile âdemden vücuda çıkartıp bir mide verip o mide için zemin yüzünü bir sofra yapıp rızıklarla donatmış.

2- Hayat nimeti ile göz, kulak gibi bütün duyguların önüne hissiyatları adedince istifade edeceği rûy-i zemin kadar geniş bir sofra-i nimeti sermiş.

3- İnsaniyet nimeti ile akıl ve kalbin istifade edeceği âlem-i mülk ve melekut gibi geniş bir sofra-i nimet önüne açmış.

4- İman ve İslâmiyet nimeti ile daire-i mümkinat ile beraber esma-i hüsna ve sıfât-ı mukaddesenin dairesine şamil şuur etmekle elde edilebilecek bir sofra-i nimet ve saadet ve lezzet sana fethetmiştir.

5- Muhabbetullah nimeti ile Allah’ın vücudu insanın vücudu gibi Allah’ın mülkü insanın mülkü olmasından gayr-ı mütenahî bir sofra-i nimet ve saadet ve lezzet sana ihsan etmiştir.

Eğer desen: “Şu küllî hadsiz nimetlere karşı nasıl şu mahdud ve cüz’î şükrümle mukabele edebilirim?”

Elcevab: Küllî bir niyetle, hadsiz bir itikad ile…

Tesbihatta, salâvatlarda hadsiz adedlerin hikmeti şunlardır:

· Hem Cenâb-ı Hak gelecek şeylerin nasıl geleceklerini bildiği için, onların niyetlerini bilfiil ibadet gibi kabul eder. “Mü’minin niyeti, amelinden hayırlıdır.”

· Hem insan bütün halkın ibadetlerini ve istianelerini, kendi namına Mabud-u Zülcelal’e takdim eder.

· Hem insan bütün mevcudatı kendi hesabına söylettirir.

Üçüncü Meyve

Üçüncü Meyvede bütün kâinatta tecelli eden herbir esmanın dairesinde, ubudiyetle mukabele halimizin nasıl olması gerektiğini gösteren Sünnet-i Seniyye ile elde edilen huzur hali anlatılıyor. Sünnet-i Seniyeye tatbik-i amel etmekle bu fâni ömür, bâki meyveler verecek ve bir hayat-ı ebediyeye medar olacak olan faideler elde edilir. Şeriat ve Sünnet-i Seniyenin ahkâmları içinde cilveleri intişar eden esma-i hüsnanın herbir isminin feyz-i tecellisine bir mazhar-ı câmi’ olmağa çalış…

Dördüncü Meyve

Dördüncü Meyvede bütün esmaya en nihayet derecede mazhar olan Zâtın haricinde hiçbir kemalat olamayacağı anlatılıyor. Ey nefis! Ehl-i dünyaya, hususan ehl-i sefahete, hususan ehl-i küfre bakıp surî zînet ve aldatıcı gayr-ı meşru lezzetlerine aldanıp taklid etme. Çünki sen onları taklid etsen, onlar gibi olamazsın. Pek çok sukut edeceksin. Hayvan dahi olamazsın. Çünki senin başındaki akıl, meş’um bir âlet olur. Senin başını daima döğecektir.

Beşinci Meyve

Beşinci Meyvede ubudiyetin mi’racına çıkılan yolun Cenâb-ı Hakkın esmasına olan intisabın bilinmesi ile mümkün olduğu anlatılıyor. İnsan, eğer kesrete dalıp kâinat içinde boğulup dünyanın muhabbetiyle sersem olarak fânilerin tebessümlerine aldansa, onların kucaklarına atılsa, elbette nihayetsiz bir hasarete düşer. Hem fena, hem fâni, hem ademe düşer. Hem manen kendini i’dam eder. Eğer lisan-ı Kur’andan kalb kulağıyla iman derslerini işitip başını kaldırsa, vahdete müteveccih olsa, ubudiyetin mi’racıyla arş-ı kemalâta çıkabilir. Bâki bir insan olur.

Yirmibeşinci Söz

Yirmidördüncü Söz’ün Yirmibeşinci Sözle arasındaki münasebet; Bütün ehli velayetin gitmek istediği iki kemal nokta var; Biri; Cenâb-ı Hakkı bütün esması ile tanımak ki buna marifet-i kâmile deniyor. Diğeri; her bir şeyde Allah’ın birliğini görmek ki buna da huzur-u etemm deniyor. İşte bu iki noktaya mazhariyet Yirmidördüncü Söz’de beyan edilmiş. Bu iki noktaya Peygamberimiz tam mazhar olduğu gibi Kur’anda da bu mazhariyet vardır. Bu nokta-i nazarla bakıldığında Yirmidördüncü Söz’de esma-i İlahiyenin talimi ve ism-i a’zama mazhar olan Zât-ı Ahmediyenin nübüvvet nazarı gösterildi. Yirmibeşinci Söz’de ise ism-i a’zamdan ve her isminin a’zami mertebesinden nazil olan Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın i’cazı gösterilecektir.

Mu’cizat-ı Kur’aniye Risalesi

Hem Yirmibeşinci Söz’de Kur’andan mana, nükte, hakikatlar nasıl çıkartılacağına dair usüller, yöntemler ders veriliyor. Başka risalelerde usullerin doğrudan tatbikatı beyan edilmiş. Bu usül noktasında diğer risaleler; İşarat’ül İ’caz ve Muhakemattır. Üstadın Kur’an için uyguladığı usûlleri; bizde Risale-i Nur’daki ince manaları anlamak, mana çıkartmak, karanlık ve kapalı kalan noktaları açmak için tatbik edebiliriz. Buradaki Kur’an kelimeleri yerine Risale-i Nur konsa mevzu daha iyi anlaşılıyor.

Hem Âyet-ül Kübra’da; Yirmibeşinci Söz için Risale-i Nur’un güneşi diye ifade ediyor. Yani güneş, eşyayı ziyasıyla gösterdiği gibi Yirmibeşinci Söz’de Risale-i Nur’un içindeki hakikatların en ince nokta, nükte ve temsillerini anlamaktaki usûlü gösteriyor. Bu makamda Yirmibeşinci Söz’deki Şuleler anahtar gibi; iyice anlaşılsa başka yerlerinde açılmasına vesile oluyor. Başka yerlerde külli ve geniş olarak geçen hakikatlar cüz’i bir tarzda numune gibi gösterilmiş olduğundan çok istifadeye medar olabilir.

İhtar

Bu Mu’cizat-ı Kur’aniye Risalesindeki ekser âyetlerin herbiri, ya mülhidler tarafından medar-ı tenkid olmuş veya ehl-i fen tarafından itiraza uğramış veya cinnî ve insî şeytanların vesvese ve şübhelerine maruz olmuş âyetlerdir.

Hem bu Mu’cizat-ı Kur’aniye Risalesi gerçi gayet muhtasar ve acele yazılmış ise de, fakat ilm-i belâgat ve ulûm-u Arabiye noktasında, âlimlere hayret verecek derecede âlimane ve derin ve kuvvetli bir tarzda beyan edilmiş.

Mukaddeme

Mukaddeme üç cüz’dür.

Birinci cüz’

Kur’an nedir? Tarifi nasıldır? Sualine cevap olarak kâinatın şehadeti ile Kur’an’ın onaltı tarzda tarifi yapılmıştır.

İkinci cüz’ ve tetimme-i tarif

Kur’an hangi makamdadır? Nasıl bir Zatın sözüdür? Sualine cevap olarak Cenâb-ı Hakkın esması ile Kur’an’ın sekiz tarzda tarifi yapılmıştır.

Üçüncü Cüz’

Kur’an’ın altı cihetini meyveleri ile beraber göstererek hakkaniyetinin isbatı yapılmıştır.

Birinci Şule

Bu şu’lenin üç şuaı var.

Birinci Şua

Belâgatındaki vech-i i’cazı iki suretle işaret ederiz:

Birinci Suret: İ’cazı vardır ve mevcuddur.

Kur’an’ın belâgatında i’cazın varlığı üç tarîkla beyan edilmiştir.

Birinci tarîk Zemahşerî’nin beyanı vechiyle, Kur’an-ı Kerim surelere taksim edilmiş bir şekilde nâzil olduğu halde bülega-yı Arabın Kur’an’ın en kısa bir suresine dahi nazire getirememesi i’cazının var olduğuna delildir.

İkinci tarîk Belâgat imamlarından meşhur Cahız’ın tahkikatına göre: muaraza-i bilhuruf mümkün değildi, muhaldi. Onun için muharebe-i bis-süyufa mecbur olmaları i’cazının var olduğuna delildir.

Üçüncü tarîka göre: Abdülkahir-i Cürcanî ve Sekkakî ve Zemahşerî gibi binler dâhî imamların ve mütefennin ediblerin icma’ ve ittifakla karar verdikleri: Kur’an-ı Azîmüşşan’ın ihtiva ettiği mezaya, letaif, hakaikin hiçbir beşer kelâmında bulunmayıp, yazılan umum kitabların fevkınde olması i’cazının var olduğuna delildir.

İkinci Suret: Belâgatındaki i’caz-ı Kur’anînin hikmetini Beş Nokta’da beyan edeceğiz.

Birinci Nokta: Kur’an’ın nazmında bir cezalet-i hârika var. Yani saatin nizamını tekmil eden saatin sâniye ve dakika ve saat ve günlerini sayan milleri birbirine baktığı, birbirinin misali olduğu ve birbirinin hükmünü aldığı gibi Kur’an-ı Hakîm dahi hangi makamda, hangi maksadı ders veriyorsa; O makamda mana havuzunu dolduran bütün cümleleri, kelimeleri, harfleri aynı maksada kuvvet verecek surette birbirine bakması, birbirinin misali olması ve birbirinin hükmünü alması Kur’an’ın nazmındaki cezalet-i hârikasıdır.

Yalnız bir-iki misal, bir cümlenin hey’atındaki nazmı göstermek için zikredeceğiz.

Birinci cümlede, makam terhib maksad azabı dehşetli göstermek olduğu için cümlenin hey’atındaki bütün lafızlar kılleti ifade ederek azabın en azının şiddetle tesirini göstermekle en şiddetlisinin ne surette tesir edeceğini kıyas ettirip nazmındaki cezaleti gösterir.

İkinci cümlede, maksad sadakanın şerait-i kabulünü ders vermek olduğu için cümlenin hey’atındaki bütün lafızlar herbiri kendi lisanıyla maksad-ı küllîyi, takviye ederek nazmındaki cezaleti gösterir.

Kelimatın dahi birbirine karşı, aynen geniş böyle bir daire-i nazmiyesi var olduğuna dair iki misal verilmiştir.

İhlas suresinin kelâmlarında altı mertebe-i tevhidi isbat etmekle beraber şirkin altı enva’ını reddeder.

Bakara suresinin ilk dört cümlesinin her birisinin iki manası var. Bir mana ile öteki cümlelere delildir. Diğer mana ile onlara neticedir.

İkinci Nokta: Manasındaki belâgat-ı hârikadır. Mana kuvvetini, Onüçüncü Söz’de beyan olunduğu üzere ifade ettiği hakikatla alâkadar olan efradın kesretinden ve Onbeşinci Söz’de isbat edildiği gibi ifade edilen hakikatı icra edecek Zâtın yapabilmekteki Kudretinden alır. Kuvvetsiz bir mana safsatadan öteye geçmez iken Kur’an’ın maânîsinin kuvvet ve hakkaniyeti belâgatının bir i’cazı olmuştur.

Üçüncü Nokta: Üslubundaki Bedaati hârikadır. Kur’an-ı Hakîm’de beyan edilen hakikatın, ikna edici olması için akla, hayale temsil ve teşbihleri tahattur ettirecek bir üslûb kullanması Kur’an belâgatının üslûbundaki bedaat-ı hârikasıdır. Kur’an’ın üslubundaki bedaati; Huruf, Sure, Maksad, Âyat, Kelam, Kelime itibariyle misaller verilecek. Üslubundaki Bedaati Huruf-u Mukattada, Nebe Suresinde, Meşiet-i İlahiyeyi Maksadda, Kıyamet hadisatını Âyatta, Nuh kavmini anlatan Âyette, Kamerin vaziyetini anlatan Kelamda ve Güneşten bahseden sirac ve tecri Kelimeleri ile anlatıyor.

Dördüncü Nokta: Lafzındaki Fesahattir. Evet Kur’an’ın lafzında gayet selis bir fesahati vardır. Fesahatin varlığına delil usandırmamasıdır. Bir tek âyette sakil ve ağır bütün huruf bulunduğu halde âyetin akıcılığı bozulmayıp dinleyenleri usandırmaması Kur’andaki selaset ve fesahat-i lafziyeyi ve o vaziyetten parlayan bir lem’a-i i’cazı huruf-u hecaiye itibariyle gösterir. Kur’an’ın hurufatında, kelimelerinde, cümlelerinde, manalarında esrarlı bir intizam, envârlı bir insicam gözetildiğine, fenn-i beyan ve maânînin dâhî ülemasının şehadetleri bir bürhan-ı bahirdir.

Beşinci Nokta: Beyanındaki beraattir. Yani, tefevvuk ve metanet ve haşmettir. Sekiz kısımda anlatıyor.

1. Tergib ve teşvik: Sure-i İnsandaki beyanatı 76-1

2. Terhib ve tehdid: Ğaşiye suresinin başında 88-1

3. Medih: 1-Fatiha, 6-Enam, 18-Kehf, 34-Sebe’, 35-Fatır

4. Zem ve zecr: 49-Hucurat/12 Demek zemm ve gıybet, aklen, (1) kalben (2) ve insaniyeten (4) ve vicdanen ve fıtraten (6) ve asabiyeten (5) ve milliyeten (3) mezmumdur.

5. İsbat: 30-Rum/50, 50-Kâf/1, 50-Kâf/6, 36-Yâsin/1, 36-Yâsin/79

6. İrşad: 2-Bakara/74

7. İfham ve ilzam: 2-Bakara/23, 52-Tûr/29’uncu âyet beraber olduğu halde 43’üncü âyet dâhil onbeş ayet

8. İfham ve talim: 20-Tâhâ/5

İkinci Şua

Kur’an’ın câmiiyet-i hârikulâdesidir. Yani i’caz derecesindeki icazıdır, veciz olmasıdır. Şu şuanın, beş lem’ası var.

Birinci Lem’a: Lafzındaki câmiiyettir. Elfaz-ı Kur’aniye, öyle bir tarzda vaz’edilmiş ki, herbir kelâmın (1), hattâ herbir kelimenin (2), hattâ herbir harfin (3), hattâ bazan bir sükûtun (4) çok vücuhu bulunuyor. Herbir muhatabına ayrı ayrı bir kapıdan hissesini verir. Âyeti (5) ve kıssatı (6) bunlara kıyas edersin.

1. “Dağları zemininize kazık ve direk yaptım” 78-Nebe’/7 bir kelâmından altı muhatab tabakası hissesini alır.

2. “İkisi de birbirine bitişikti, sonra ayrı ettik” 21-Enbiya/29 daki “Ratkan” kelimesinden üç muhatab tabakası hissesini alır.

3. “Güneş kendisi için belirlenen yerde döner” 36-Yâsin/38 deki “Lam” harfi hem kendi manasını, hem “fî” manasını, hem “ilâ” manasını ifade eder.

4. “Felaha erenlerde ancak onlardır” da bir sükût var, bir ıtlak var. Dört muhatab tabakası hissesini alır. Bu ayet Kur’anda 11 yerde geçer.

5. “Bil ki, Allah’tan başka ilah yoktur” 47-Muhammed/19 Tek bir âyetten bütün tabakat-ı evliya kendi mertebesine lâyık bir gıda-yı manevî almışlar.

6. Kısas-ı Kur’aniyeden kıssa-i Musa Aleyhisselâm, âdeta Asâ-yı Musa Aleyhisselâm gibi binler faideleri var. O kıssada, dört maksad bulunur.

İkinci Lem’a: Manasındaki câmiiyet-i hârikadır. Manasının hazinesinden beş kısım insanlara rehber ve mürşid olmuştur.

Üçüncü Lem’a: İlmindeki câmiiyet-i hârikadır. İlmindeki câmiiyet altı kısma ayrılmıştır. Yirmibeş aded Sözler’de bu altı kısım ders vermiştir.

Dördüncü Lem’a: Mebahisindeki câmiiyet-i hârikadır.

Beşinci Lem’a: Kur’an’ın üslûb ve îcazındaki câmiiyet-i hârikadır. Bunda “Beş Işık” var.

Birinci Işık: Üslûb-u Kur’an’ın Sure ve Âyet itibariyle Cem’iyyeti; Âyetlerin çoğu, herbirisi birer küçük sure, surelerin çoğu, her birisi birer küçük Kur’an olmasıdır.

İkinci Işık: Âyât-ı Kur’aniyede öyle bir câmiiyet var ki, her derde deva, her hacete gıda olabilir.

Üçüncü Işık: Kur’an’ın i’cazkârane îcazıdır. Kâh olur ki, uzun bir silsilenin iki tarafını öyle bir tarzda zikreder ki, güzelce silsileyi gösterir. İki misal verilmiştir.

“Yine göklerin ve yerin yaratılışı ile dillerinizin ve renklerinizin farklı oluşu da O’nun âyetlerindendir.” 30-Rum/22

“Hemen beni gönderirseniz (45) Ey Yusuf, ey doğru sözlü! 12-Yusuf/45-46

Hem kâh olur ki, bir kelimenin içine sarihan, işareten, remzen, imaen bir davanın çok bürhanlarını derceder.

“Size o yeşil ağaçtan bir ateş yapan O’dur” 36-Yâsin/80 Bu âyetin i’cazkârane îcazı “İnsan der; çürümüş kemikleri kim diriltecek?” sualine beş cihetle verilen cevapla gösterilmiştir. Şöyleki:

1- Diriltecek Zât: Ölmüş kemikleri diriltecek Zâtın ihsanatıyla insana verdiği kıymet gösteriliyor

2- Diriltmeye nümune: Bahar mevsimindeki ihya hakikatı nazara verilmekle haşrin nümunesi gösteriliyor.

3- Kemik gibi odunlardan zıt mizaçlı ateşi yaratmayı nazara verilmekle, kemikten hayatı, yaratmadaki keyfiyet gösteriliyor.

4- Topraktan yaratılan insanın çürüse dahi yine topraktan çıkarılmasının suhuleti nazara veriliyor.

5- Kim yaratacak diye sual soran ehl-i küfre karşı Enbiyanın ittifakını nazara veriyor.

Dördüncü Işık: Îcaz-ı Kur’anî o derece câmi’ ve hârıktır ki: Küllî düsturları ve umumî kanunları, basit bir cüz’üyle, hususî bir hâdise ile gösteriyor. İki kısma ayrılmıştır.

Birinci Kısım: Yirminci Söz’ün Birinci Makamında tafsilen beyan olunan üç âyettir.

İkinci Kısım: Kur’anda çok tekrar edilen kıssa-i Musa Aleyhisselâm’ın cümleleri ve cüz’leridir ki, herbir cümlesi, hattâ herbir cüz’ü, bir düstur-u küllînin ucu olarak gösterildiğine altı misal verilmiştir.

1. “Ey Hâmân! Bana bir kule yap, belki ben o yollara ulaşabilirim. 40-Mü’min/36

2. “Bugün senin gark olan cesedine necat vereceğim” 10-Yunus/92

3. “Benî-İsrail’in oğullarının kesilip, kadın ve kızlarını hayatta bırakmak” 2-Bakara/49 14-İbrahim/6

4. Yahudilere müteveccih alttaki dört âyetten iki hükm-ü Kur’anî çıkartılmıştır.

“Elbette onları insanların hayata en hırslı, en düşkün olanları olarak bulacak.” 2-Bakara/96

“Onlardan çoğunu, günah işlemede, düşmanlıkta ve haram yemede yarış ederken görürsün. Bu yaptıkları şeyler ne kötüdür!” 5-Maide/62

“Onlar yeryüzünde bozgunculuğa koşarlar. Şüphesiz Allah bozguncuları sevmez.” 5-Maide/63

“Muhakkak siz, yeryüzünde iki defa fesat çıkaracaksınız” 17-İsra’/4

“Bozgunculuk ve saldırganlık yaparak yeryüzünü fesada vermeyin.” 2-Bakara/60

5. “Hemen ölümü temenni ediniz” 2-Bakara/94 62-Cuma/6

6. “Üzerlerine zillet ve meskenet damgası vuruldu” 2-Bakara/61

Beşinci Işık: Kur’an’ın Makasıd ve Mesail, Maânî ve Esalib ve Letaif ve Mehasin cihetiyle câmiiyet-i hârikasıdır.

Üçüncü Şua

Şu Şua’ın “Üç Cilve”si var.

Birinci Cilve: İhbarat-ı gaybiyesidir. Şu cilvenin “Üç Şavk”ı var.

Birinci Şavk: Maziye ait ihbarat-ı gaybiyesidir.

İkinci Şavk: İstikbale ait ihbarat-ı gaybiyesidir. Şu kısım ihbaratın çok enva’ı var. Birinci kısım, hususîdir. Bir kısım ehl-i keşif ve velayete mahsustur.

Üçüncü Şavk: Hakaik-i İlahiyeye ve hakaik-i kevniyeye ve umûr-u uhreviyeye dair ihbarat-ı gaybiyesidir.

İkinci Cilve: Kur’an’ın şebabetidir. Şu cilvenin “Üç Dereces”i var.

Birinci derecede: Birinci Söz’den tâ Yirmibeşinci Söz’e kadar olan Sözler ve daha sonra te’lif edilen bütün risaleler hakaik noktasında Kur’an’ın medeniyete karşı rüchaniyetini göstermiştir.

İkinci derecede: Onikinci Söz’de de isbat edildiği gibi, Kur’an’ın getirdiği düsturlar noktasında medeniyete karşı rüchaniyetini göstermiştir.

Üçüncü derece: Kur’an’ın ders verdiği ahkâm noktasında medeniyete karşı rüchaniyetini göstermiştir. Zira Kur’an’ın kanunları râsihtir. Binler mesail-i Kur’aniyeden dört esas misal verilmiştir.

Birinci Esas: Vücub-u Zekât ve Hurmet-i Riba

İkinci Esas: Taaddüd-ü Zevcat

Üçüncü Esas: Kur’an’ın kadına mirasta sülüs vermesinin hikmeti

Dördüncü Esas: Kur’an suret-perestliği men’eder.

Hem nasıl medeniyet-i hazıra, hikmet-i Kur’an’ın ilmî ve amelî i’cazına karşı mağlub oluyor. Öyle de: Medeniyetin edebiyat ve belâgatı da, Kur’an’ın edeb ve belâgatına karşı mağlub oluyor.

Üçüncü Cilve: Kur’an-ı Hakîm, her tabakaya hususî müteveccihtir, hitab ediyor.

Birinci Misal: 112-İhlas/3-4 “Doğurmadı ve doğurulmadı. O’na bir denk de olmadı.” Âyeti yedi tabakaya ders vermiştir.

İkinci Misal: 33-Ahzab/40 “Muhammed, sizin adamlarınızdan hiçbirinin babası değildir.” Âyeti dört tabakaya ders vermiştir.

İkinci Şu’le

İkinci Şu’le’nin “Üç Nur”u var.

Birinci Nur

Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın heyet-i mecmuasındaki tenasübtür. Birbirini bozacak, bütünlüğüne zarar verecek sekiz-dokuz mühim esbab bulunurken, o esbab bozmağa değil, belki selasetine, selâmetine, tesanüdüne kuvvet vermiştir.

İkinci Nur

Kur’an-ı Hakîm’in âyetlerinin hâtimelerinde gösterdiği fezlekeler ve esma-i hüsna cihetindeki üslûb-u bedîisinde olan meziyet-i i’caziyeye dairdir.

Birinci Meziyet-i Cezalet: Kur’an-ı Hakîm, i’cazkâr beyanatıyla Sâni’-i Zülcelal’in ef’al ve eserlerini nazara karşı serer, basteder. Sonra o âsâr ve ef’alinde esma-i İlahiyeyi istihrac eder; veya haşir ve tevhid gibi bir makasıd-ı asliye-i Kur’aniyeyi isbat ediyor.

İkinci Nükte-i Belâgat: Kur’an, beşerin nazarına san’at-ı İlahiyenin mensucatını açar, gösterir. Sonra fezlekede o mensucatı, esma içinde tayyeder veyahut akla havale eder.

Birincinin misallerinden meselâ: Cenâb-ı Hakk’ın azîm tasarrufatını, kudretinin mühim mensucatını zikreder. Sonra da o azîm âsârın, mensucatın destgâhını esma içinde tayyeder. Yani “Hak” “Rab” “Allah” isimlerini zikretmekle o tasarrufat-ı azîmenin menbaını gösterir.

İkincinin misallerinden: Cenâb-ı Hakk’ın kemal-i kudretini ve azamet-i rububiyetini gösteren ve vahdaniyetine şehadet eden yedi delile baktırıp mensucat-ı san’atı ta’dad ettikten sonra aklı, onların hakaikına ve tafsiline sevkedip tefekkür ettirmek ve onunla ukûlü ikaz için akla havale eder.

Üçüncü Meziyet-i Cezalet: Bazan Kur’an, Cenâb-ı Hakk’ın fiillerini tafsil ediyor. Sonra bir fezleke ile icmal eder. Tafsiliyle kanaat verir, icmal ile hıfzettirir, bağlar. Meselâ: Hazret-i Yusuf ve ecdadına edilen beş nev’i nimet-i İlahiyeyi zikr ve ta’dad edip; ilim ve hikmet ile onu, âbâ ve ecdadını mümtaz ettiğini zikrediyor. Sonra “Senin Rabbin Alîm ve Hakîm’dir” der.

Hem meselâ: Nev’-i beşerin hayat-ı içtimaiyesindeki izzet ve zillet, fakr ve servet gibi tasarrufatın doğrudan doğruya Cenâb-ı Hakk’ın meşietine ve iradesine bağlı olduğunu zikreder. Sonunda “Size hesabsız rızık veren odur ki, bu fiilleri yapar.” Der. Bu cümle ile o tafsilâtlı fiilleri icmal ve isbat eder.

Dördüncü Nükte-i Belâgat: Kur’an kâh olur, mahlukat-ı İlahiyeyi bir tertible zikreder; sonra o mahlukat içinde bir nizam, bir mizan olduğunu ve onun semereleri olduğunu göstermekle güya bir şeffafiyet, bir parlaklık veriyor ki; sonra o âyine-misal tertibinden cilvesi bulunan esma-i İlahiyeyi gösteriyor.

Meselâ: Kur’an, hilkat-i insanın o acib, garib, bedî’, muntazam, mevzun etvarını öyle âyine-misal bir tarzda zikredip tertib ediyor ki; içinde kendi kendine cilvesi bulunan esma-i İlahiyeyi gösteriyor.

Hem meselâ: Kur’an şu âyette azamet-i kudret-i İlahiye ve saltanat-ı Rububiyeti öyle bir tarzda gösteriyor ki: her ruh işitse “Âlemlerin Rabbi olan Allah ne yücedir!” 40-Mü’min/64 demeye hâhişger olur.

Beşinci Meziyet-i Cezalet: Kur’an bazan tegayyüre maruz ve muhtelif keyfiyata medar maddî cüz’iyatı zikreder. Onları hakaik-i sabite suretine çevirmek için; sabit, nuranî, küllî esma ile icmal eder, bağlar. Birinci mananın misallerinden meselâ: Alîm ve Hakîm sen olduğun için Âdem’i talim ettin,

Veyahut tefekküre ve ibrete teşvik eder bir fezleke ile hâtime verir.

“Koyun, keçi, inek, deve ve üzüm ve hurma ve arı” Şüphesiz ki bunda düşünen bir millet için, büyük bir ibret vardır. 16-Nahl/69

Altıncı Nükte-i Belâgat: Kâh oluyor ki âyet, geniş bir kesrete ahkâm-ı rububiyeti serer, sonra birlik ciheti hükmünde bir rabıta-i vahdet ile birleştirir.

Meselâ: Âyet-ül Kürsi’de on cümle ile on tabaka-i tevhidi ayrı ayrı renklerde isbat etmekle beraber مَنْ ذَا الَّذِى يَشْفَعُ عِنْدَهُ اِلاَّ بِاِذْنِهِ cümlesiyle gayet keskin bir şiddetle şirki ve gayrın müdahalesini keser, atar.

Hem şu âyet ism-i a’zamın mazharı olduğundan, hakaik-i İlahiyeye ait manaları a’zamî derecededir ki, a’zamiyet derecesinde bir tasarruf-u rububiyeti gösteriyor.

Hem umum semavat ve arza birden müteveccih tedbir-i uluhiyeti en a’zamî bir derecede umuma şamil bir hafîziyeti zikrettikten sonra; bir rabıta-i vahdet ve birlik ciheti, o a’zamî tecelliyatlarının menba’larını وَهُوَ الْعَلِىُّ الْعَظِيمُ ile hülâsa eder.

Hem kâh oluyor ki âyet, geniş bir kesrete ahkâm-ı rububiyeti serer, sonra bir kaide-i külliye içinde yerleştirir.

Meselâ: “İnsana olan nimet-i İlahiye, ta’dad ile bitmez, tükenmez” der. Evet insanın madem bir sofra-i nimeti semavat ve arz ise ve o sofradaki nimetlerden bir kısmı Şems, Kamer, gece, gündüz gibi şeyler ise, elbette insana müteveccih olan nimetler hadd ü hesaba gelmez.

Yedinci Sırr-ı Belâgat: Kâh oluyor ki âyet; zahirî sebebi, icadın kabiliyetinden azletmek ve uzak göstermek için müsebbebin gayelerini, semerelerini gösteriyor.

Meselâ: 80-Abese/24-32 âyet-i kerimelerinde, mu’cizat-ı kudret-i İlahiyeyi bir tertib-i hikmetle zikrederek esbabı müsebbebata rabtedip en âhirde “Siz ve hayvanlarınız faydalansın diye.” lafzıyla gayeyi gösterir. İşte şu gayenin arkasında Rahîm, Rezzak, Mün’im, Kerim gibi çok esmanın matla’ları görünüyor.

Hem sebeb ve müsebbeb ortasındaki uzun mesafede, esma-i İlahiye birer yıldız gibi tulû’ eder. Matla’ları, o mesafe-i manevîyedir.

Meselâ: 24-Nur/43 âyet-i kerimesinde yağmur yağdırmaktaki tasarrufat-ı acibeyi beyan ederken Cevv berrak, safi, hiçbir şey yokken bir mahşer-i acaib gibi dağvari parçalar kendi kendine toplanmıyor; belki zîhayatı tanıyan birisidir ki, gönderiyor. İşte şu mesafe-i manevîyede Kadîr, Alîm, Mutasarrıf, Müdebbir, Mürebbi, Mugis, Muhyî gibi esmaların matla’ları görünüyor.

Sekizinci Meziyet-i Cezalet: Kur’an kâh oluyor ki, Cenâb-ı Hakk’ın âhirette hârika ef’allerini kalbe kabul ettirmek için ihzariye hükmünde ve zihni tasdika müheyya etmek için bir i’dadiye suretinde dünyadaki acaib ef’alini zikreder.

Meselâ: 36-Yasin/77-83 âyet-i kerimelerinde, haşri yedi-sekiz surette muhtelif bir tarzda isbat ediyor.

Veyahut istikbalî ve uhrevî olan ef’al-i acibe-i İlahiyeyi öyle bir surette zikreder ki, meşhudumuz olan çok nazireleriyle onlara kanaatımız gelir.

Meselâ: 81-Tekvir/1-10, 82-İnfitar/1 ve 84-İnşikak/1 surelerinde kıyamet ve haşirdeki inkılabat-ı azîmeyi ve tasarrufat-ı rububiyeti öyle bir tarzda zikreder ki; insan onların nazirelerini dünyada, meselâ güzde, baharda gördüğü için, kalbe dehşet verip akla sığmayan o inkılabatı kolayca kabul eder.

Dokuzuncu Nükte-i Belâgat: Kur’an-ı Hakîm kâh olur cüz’î bazı maksadları zikreder. Sonra o cüz’iyat vasıtasıyla küllî makamlara zihinleri sevketmek için, o cüz’î maksadı, bir kaide-i külliye hükmünde olan esma-i hüsna ile takrir ederek tesbit eder, tahkik edip isbat eder.

Meselâ: 58-Mücadele/1 âyet-i kerimesinde bir kadının haklı olarak zevcinden davasını dertlerini görmeyen, feryatlarını işitmeyen, “Rab” olamaz.

Hem meselâ: 17-İsra’/1 âyet-i kerimesinde mi’racının mebdei olan, Mescid-i Haram’dan Mescid-i Aksa’ya olan seyeranını zikrettikten sonra işitir ve görür sıfatıyla mevsuf Zatın Peygamber (A.S.M.) veyahut Cenâb-ı Hakk olması durumuna göre tefsiri yapılmıştır.

Hem meselâ: 35-Fatır/1 âyet-i kerimesinde “Melaikeleri kanatlarla teçhiz etmek” tabiriyle, gayet küllî ve umumî bir azamet-i kudretin destgâhına işaret ederek; “Zât-ı Zülcelal, elbette herşeye kadir olmak lâzım gelir.” fezlekesiyle tahkik edip tesbit eder.

Onuncu Nükte-i Belâgat: Kâh oluyor âyet, insanın isyankârane amellerini zikreder, şedid bir tehdid ile zecreder. Sonra şiddet-i tehdid, ye’se ve ümidsizliğe atmamak için, rahmetine işaret eden bir kısım esma ile hâtime verir, teselli eder.

Meselâ: 17-İsra’/42-44 Bütün kâinat birden, bir lisan ile, müttefikan Hâlık-ı Zülcelalini tesbih edip vahdaniyetine şehadet ederek kendilerine göre muvazzaf oldukları vazife-i ubudiyeti, kemal-i itaatle yerine getirdikleri halde, insan, bütün bunların zıddına olarak, ettikleri küfür ve şirkin ne kadar çirkin düşüp ne derece cezaya şayeste olduğunu ifade edip bütün bütün ye’se düşürmemek için, “Şüphesiz O, halimdir çok bağışlayandır.” der. O hâtime ile hikmet-i imhali gösterip, bir rica kapısı açık bırakır.

Üçüncü Nur

Kur’an, başka kelâmlarla kabil-i kıyas olamaz. Çünki kelâmın tabakaları, ulviyet ve kuvvet ve hüsn-ü cemal cihetinden dört menbaı var. Biri mütekellim, biri muhatab, biri maksad, biri makamdır. Madem kelâm kuvvetini, hüsnünü bu dört menbadan alır. Kur’an’ın menbaına dikkat edilse, Kur’an’ın derece-i belâgatı, ulviyet ve hüsnü anlaşılır.

Meselâ: “Ya arz! Vazifen bitti, suyunu yut. Ya sema! Hacet kalmadı, yağmuru kes.”

Meselâ: “Ya arz! Ya sema! İster istemez geliniz, hikmet ve kudretime râm olunuz. Ademden çıkıp, vücudda meşhergâh-ı san’atıma geliniz.”

Meselâ: 36-Yâsin/82 “O’nun emri, bir şeyi dileyince ona sadece “Ol!” demektir. O da hemen oluverir.”

Meselâ: “Ve o zaman meleklere: “Âdem’e secde edin!” dedik, hemen secde ettiler.”

Meselâ: 50-Kâf/1-11 Surenin başında, küffar haşri inkâr ettiklerinden Kur’an onları haşrin kabulüne mecbur etmek için bast-ı mukaddemat eder. Sonunda “İşte hayata çıkış da böyledir.” der.

Üçüncü Şu’le

Birinci Ziya

Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın büyük bir vech-i i’cazı Onüçüncü Söz’de beyan edilmiştir. Kardeşleri olan sair vücuh-u i’caz sırasına girmek için bu makama alınmıştır.

İkinci Ziya

Hikmet-i Kur’aniyenin karşısında meydan-ı muarazaya çıkan felsefe-i beşeriyeyi başka bir cihette küçük bir müvazene ederiz. Şöyle ki: Felsefe ve hikmet-i insaniye, dünyaya sabit bakar; mevcudatın mahiyetlerinden, hasiyetlerinden tafsilen bahseder. Sâni’ine karşı vazifelerinden bahsetse de, icmalen bahseder. Kur’an ise, dünyaya geçici, seyyal, aldatıcı, seyyar, kararsız, inkılabcı olarak bakar. Mevcudatın mahiyetlerinden, surî ve maddî hâsiyetlerinden icmalen bahseder. Fakat Sâni’ tarafından tavzif edilen vezaif-i ubudiyetkâranelerinden ve Sâni’in isimlerine ne vechile ve nasıl delalet ettikleri ve evamir-i tekviniye-i İlahiyeye karşı inkıyadlarını tafsilen zikreder. Dünya, dünya cihetiyle yedi rükün üzerinde bina edilmiştir.

Üçüncü Ziya

Kur’an’ın şakirdleri olan asfiya ve evliya; ve hükemanın münevver kısmı olan hükema-yı İşrakiyyunun hikmetleriyle Kur’an’ın hikmetine karşı derecelerini karşılaştırdığımızda ortaya çıkan i’cazı gavvas dalgıçlar misali ile gösterir. Kur’an, bütün aksam-ı tevhidin bütün meratibini hem bütün hakaik-i âliye-i İlahiyenin müvazenesini hem bütün esma-i hüsnanın iktiza ettikleri ahkâmları hem rububiyet ve uluhiyetin şuunatını kemal-i müvazene ile cem’etmiştir.

Hâtime

Kur’an’ın lemaat-ı i’cazından iki lem’a-i i’caziye, Ondokuzuncu Söz’ün Ondördüncü Reşhasında geçmiştir ki; bir sebeb-i kusur zannedilen tekraratı ve ulûm-u kevniyede icmali, herbiri birer lem’a-i i’cazın menbaıdır.

Hem Kur’anda mu’cizat-ı enbiya yüzünde parlayan bir lem’a-i i’caz-ı Kur’an, Yirminci Söz’ün İkinci Makamında vâzıhan gösterilmiştir.

Bir mu’cize-i Kur’aniye daha şudur ki: Kur’an bütün mu’cizatıyla bir mu’cize-i Ahmediye (A.S.M.) olur ve bütün mu’cizat-ı Ahmediye (A.S.M.) dahi, Kur’an’ın bir mu’cizesidir ki, Kur’an’ın Cenâb-ı Hakk’a karşı nisbetini gösterir ve o nisbetin zuhuruyla herbir kelimesi bir mu’cize olur.

Birinci Zeyl

[Makam itibariyle Yirmibeşinci Söz’e ilhak edilen zeyillerden, Yedinci Şua’nın Birinci Makamının Onyedinci Mertebesidir.

Bu Onyedinci Mertebe Kur’an’ın büyüklüğünü gösteren altı noktadır.

Birinci Nokta

Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm, bütün mu’cizatıyla ve delail-i nübüvvetiyle ve kemalât-ı ilmiyesiyle Kur’an’ın kelâmullah olduğunun bir hüccet-i katıasıdır.

İkinci Nokta

Kur’an’ın tesiri noktasındaki büyüklüğüdür. Ders verdiği Allah hakikatı fıtrata muvafık olduğundan tesirini her alanda göstermiştir.

Üçüncü Nokta

Kur’an’ın belâgatı noktasındaki büyüklüğüdür.

Dördüncü Nokta

Kur’an’ın halâveti ve şebabeti noktasındaki büyüklüğüdür.

Beşincisi Nokta

Kur’an’ın mazide bütün Peygamberlerin ittifaklı hakikatlarını ve istikbalde bütün evliya ve asfiyanın mesleklerini, meşreblerini içine alması noktasındaki büyüklüğüdür.

Altıncısı Nokta

Kur’an’ın altı cihetinin nuranî olması noktasındaki büyüklüğüdür. Altı makamdan dahi onun ayn-ı hak ve sadık olduğuna ve beşerin kelâmı olmadığına, hem yanlış olmadığına imza eden,

Birinci Makam: Mütekellimin düstur-u faaliyetidir.

İkinci Makam: Muhatabın sözü olmadığının delilleri gösterilmiştir.

Üçüncü Makam: Nev’i insan gibi cin ve melek ve ruhanîler dahi, tilaveti vaktinde pervane gibi etrafında hakperestane toplanmaları, Kur’an’ın kâinatça makbuliyetine ve en yüksek bir makamda bulunduğuna bir imzadır.

Dördüncü Makam: Nev’-i beşerin umum tabakaları, en gabi ve âmîden tut, tâ en zeki ve âlime kadar herbirisi, Kur’an’ın dersinden tam hisse almaları Kur’an’ın menba-ı hak ve maden-i hakikat olduğuna bir imzadır.

Beşinci Makam: Edebiyatça en ileri bulunan Arab ediblerinin Kur’ana nazire yapamaması Kur’an’ın mu’cizeliğine bir tasdikdir.

Altıncı Makam: Yüksek zekâlı müdakkik binlerle mütefennin ülemanın, Kur’an’ın hadsiz meziyetlerini ve nüktelerini kat’î bürhanlarla isbat etmesi ve Kur’an’ın hadsiz hakikatlarını, ve nurunu izhar etmesi Kur’an’ın mu’cizeliğine bir tasdikdir.

İkinci Zeyl

Onbirinci Şua olan Meyve Risalesi’nin Onuncu Mes’elesi Emirdağı Çiçeğidir. Risale-i Nur’daki hem Kur’an’ın i’cazına dair mes’elelerin hemde Kur’anda olan tekrarata gelen itirazlara dair mes’elelerin gayet kuvvetli bir hülasasıdır. Kur’an her asra ve her tabakaya hitab ederek taze nâzil olması kırk nev’i mu’cizeliğinden biridir. Tekrarat-ı Kur’aniyenin bir hikmetini beyanla ehl-i dalaletin ufunetli ve zehirli evhamlarını izale eden Emirdağı’nın bu küçücük nurlu çiçeği, Üstadımız gayet hasta ve perişan ve gıdasız bir halde iken iki gün içinde Ramazan’da mecburiyetle gayet mücmel ve kısa bir cümlede pek çok hakikatları ve müteaddid hüccetleri dercederek yazmıştır.

Evvelâ Kur’an’ın ulvîyet ve kuvveti gösterilecek tâ ki böyle bir kelamda tekraratın hikmetsiz olmayacağı ihtar edilsin. Kelâm kuvvetini dört menbadan alır. Mütekellim, muhatab, makam ve maksad itibariyle Kur’an’ın hitabı, evvela Mütekellim-i Ezelî’nin rububiyet-i âmmesinin geniş makamından, hem nev’-i beşer, belki kâinat namına muhatab olan zâtın geniş makamından, hem umum nev’-i benî-âdemin bütün asırlarda irşadlarının gayet vüs’atli makamından, hem dünya ve âhiretin ve arz ve semavatın ve ezel ve ebedin ve Hâlık-ı Kâinat’ın rububiyetine ve bütün mahlûkatın tedbirine dair kavanin-i İlahiyenin gayet yüksek ve ihatalı beyanatının geniş maksadından aldığı vüs’at ve ulviyet ve ihata cihetiyle yüksek i’caz ve şümul gösterir. Kur’an-ı Azîmüşşan’ın bu i’cazındandır ki cüz’i bir hadise ile küllî düsturun efradı olarak her asra ve her tabakaya hitab ederek taze nâzil oluyor. İşte bunun misallerinden biri Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın otuzüç âyet ile Risale-i Nur’a olan işaretlerini gösteren Birinci Şua’ risalesidir.

Kur’an’ın, insanın manevî ihtiyacını temin etmesine bakan tekrarında ki hikmetleri şunlardır.

1. Kur’an-ı Azîmüşşan, Kavm-i Âd ve Nemrud ve Firavun’un başlarına gelen azablar ile her asırdaki zalimleri tehdid etmekle beraber İbrahim ve Musa Aleyhimüsselâm gibi enbiyanın necatlarıyla mazlum ehl-i imana hem teselli verir, hemde i’cazını gösterir. Musibete giriftar olan bir insana bu hakikatı ihtar için Kur’an’ın tekrarı ne kadar müstahsendir.

2. Hem Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan bütün geçmiş zaman ve ölmüş karnlar ve asırları ihbaratıyla nurlandırdığı gibi nazar-ı dalalette camid, perişan, ölü, hadsiz bir vahşetgâh olan kâinatı da hayatlandırıyor. Zamanın geçmesinden dehşet alan insana geçen zamanın misali levhalarda kaydedilerek muhafaza edildiğini ve geçmiş zamanın bizimle münasebettar olduğunu göstermekle hem teselli verir hemde i’cazını gösterir. Kendini gafletten kurtaramayan bir insana bu hakikatı ihtar için Kur’an’ın tekrarı ne kadar müstahsendir.

3. Hem Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan, nazar-ı dalalette camid, perişan, ölü, hadsiz bir vahşetgâh olan kâinatı hayatlandırıyor. Mekan itibariyle kâinatı camid ve firak ve zevale yuvarlandığını tevehhüm eden insana kâinatı kitab-ı Samedanî, şehr-i Rahmanî, meşher-i sun’-i Rabbanî olarak göstermekle hem teselli verir hemde i’cazını gösterir. Kendini vahşetten ve gafletten kurtaramayan bir insana bu hakikatı ihtar için Kur’an’ın tekrarı ne kadar müstahsendir.

4. Hem Kur’an-ı Azîmüşşan’ın elbette her harfinde on, bazan yüz, bazan bin ve binler sevab bulunması ve bütün cinn ve ins toplansa onun mislini getirememesi ve bütün benîâdemle ve kâinatla tam yerinde konuşması ve her zaman milyonlar hâfızların kalblerinde zevkle yazılması ve çok tekrar ile beraber usandırmaması ve çok iltibas yerleri ve birbirine benzeyen cümleleri olduğu halde bütün Kur’an hâfızların ve çocukların nazik ve basit kafalarında mükemmel yerleşmesi ve hastaların ve az sözden müteessir olanların ve sekeratta olanların kulaklarına mâ-i zemzem misillü hoş gelmesi gibi, çok cihetlerle kudsî imtiyazları kazanan Kur’an-ı Azîmüşşan’a beşerin her vakit ihtiyacı vardır.

5. Ve Sâni’-i Kâinat’ın mu’cizat-ı kudretini ve manidar sutur-u hikmetini avamında anlayacağı büyük âyetleri olan sema ve zemin sahiflerinden tekrarla ders vermekle lütf-u irşadda güzel bir i’caz gösteren ve iki cihanın saadetlerini kendi şakirdlerine kazandıran Kur’an-ı Azîmüşşan’a beşerin her vakit ihtiyacı vardır.

6. Tekrarı iktiza eden dua ve davet, zikir ve tevhid kitabı dahi olduğunu bildirmek sırrıyla güzel, tatlı tekraratıyla bir tek cümlede ve bir tek kıssada ayrı ayrı çok manaları, ayrı ayrı muhatablarına tefhim eden Kur’an-ı Azîmüşşan’a beşerin her vakit ihtiyacı vardır.

7. Ve cüz’î ve âdi bir hâdisede en cüz’î ve ehemmiyetsiz şeyler dahi nazar-ı merhametinde ve daire-i tedbir ve iradesinde bulunmasını bildirmek sırrıyla tesis-i İslâmiyet’te ve tedvin-i şeriatta sahabelerin cüz’î hâdiseleri dahi nazar-ı ehemmiyette olmasından hem küllî düsturların bulunması, hem umumî olan İslâmiyet’in ve şeriatın tesisinde o cüz’î hâdiseler çekirdekler hükmünde çok ehemmiyetli meyveleri verdikleri cihetinde de Kur’an-ı Azîmüşşan’a beşerin her vakit ihtiyacı var olduğunu göstermekle bir nev’ i’cazını gösterir.

Evet ihtiyacatın tekrarıyla ve tekrarın lüzumu haysiyetiyle

1. Yirmi sene zarfında pek çok mükerrer suallere cevab olarak ayrı ayrı çok tabakalara ders veren

2. Ve koca kâinatı parça parça edip kıyamette şeklini değiştirerek dünyayı kaldırıp onun yerine azametli âhireti kuracak olan ve zerrattan yıldızlara kadar bütün cüz’iyat ve külliyatın bir tek zâtın elinde ve tasarrufunda bulunduğunu isbat eden

3. Ve kâinatı ve arzı ve semavatı ve anasırı kızdıran ve hiddete getiren nev’-i beşerin zulümlerine mukabil kâinatın netice-i hilkati hesabına azab-ı ilahîyi ve hiddet-i rabbanîyi gösteren

4. Ve hadsiz harika ve nihayetsiz dehşetli ve geniş bir inkılabın tesisinde binler netice kuvvetinde bazı cümleleri ve hadsiz delillerin neticesi olan

Bir kısım âyetleri tekrar etmek, değil bir kusur belki gayet kuvvetli bir i’caz ve gayet yüksek bir belâgat ve mukteza-yı hale gayet mutabık bir fesahattır. Mesela;

1. Birtek âyet iken yüz ondört defa tekerrür eden “Bismillahirrahmanirrahîm” cümlesi her dakika herkes ona muhtaç olduğundan tekrarı müstahsendir.

2. Sure-i طسم de izzet-i Rabbaniye o zalim kavimlerin azabını ve rahîmiyet-i İlahiye dahi enbiyanın necatlarını iktiza ettiğini ders vermek için sekiz defa tekrar etmek ve i’cazlı ve îcazlı bir ulvî belâgattır.

3. Sure-i Rahman ve Mürselât’ta cinn ve nev’-i beşerin küfür ve küfranlarını ve zulümlerini ve bütün mahlûkatın hukuklarına tecavüzlerini, asırlara ve arz ve semavata işittirecek derecede tehdidkârane tekraratla haykırması celalli bir i’caz ve cemalli bir îcaz-ı belâgattır.

4. Cevşen-ül Kebir namındaki münacat-ı Peygamberîde, tevhid, tesbih ve takdis gibi en ehemmiyetli bir vazife ve şekavet-i ebediyeden kurtulmak gibi en dehşetli mes’ele ve ubudiyet ve acz-i beşerînin en lüzumlu neticesi bulunduğundan binler defa tekrar edilse yine azdır.

İşte tekrarat-ı Kur’aniye insanın ihtiyaç derecesini gösteren bu gibi metin esaslara bakıyor. Hattâ bazan bir sahifede iktiza-yı makam ve ihtiyac-ı ifham ve belâgat-ı beyan cihetiyle yirmi defa sarihan ve zımnen tevhid hakikatını ifade eder.

Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın Mekkiye sureleriyle Medeniye sureleri belâgat noktasında ve i’caz cihetinde ve tafsil ve icmal vechinde birbirinden ayrı olmasının sırr-ı hikmeti şudur ki:

Mekke’de birinci safta muhatab ve muarızları, Kureyş müşrikleri ve ümmileri olduğundan Mekkî sureleri erkân-ı imanîyeyi ve tevhidin mertebelerini belâgatça kuvvetli bir üslûb-u âlî ve îcazlı, mukni’, kanaat verici bir icmal ve tesbit için tekrar edilmiştir.

Amma Medine sure ve âyetlerinin birinci safta muhatab ve muarızları ise, Allah’ı tasdik eden Yahudi ve Nasara gibi ehl-i kitab olduğundan mukteza-yı belâgat ve irşad ve mutabık-ı makam ve halin lüzumundan, sade ve vazıh ve tafsilli bir üslûbla medar-ı ihtilaf olan şeriatın ve ahkâmın ve teferruatın ve küllî kanunların menşe’leri ve sebebleri olan cüz’iyatın beyanı lâzım gelmiştir. Kur’an, o cüz’î hâdise-i şer’iyeyi küllîleştiren ve imtisalini iman-ı billah ile temin eden bir cümle-i tevhidiye ve esmaiye ve uhreviyeyi mündemiç fezlekeler ve hâtimelerle tekrar ile zikrederek o makamı nurlandırır, ulvîleştirir, küllîleştirir. Kur’an, o teferruat-ı şer’iye ve kavanin-i içtimaiyenin beyanı içinde birden muhatabın nazarını en yüksek ve küllî noktalara kaldırıp, sade üslûbu bir ulvî üslûba ve şeriat dersinden tevhid dersine çevirir. Bazan iki kelimede Rabbüke ve Rabb-ül Âlemin de ehadiyet içinde vâhidiyeti bildirir. Hattâ bir cümlede; “Zemin ve göklerin haşmet-i hilkatinde” Vahidiyeti, “kalbin dahi hatıratını bilir, idare eder.” diyererek de Ehadiyeti gösterir.

Ehemmiyetli Bir Sual

Bazan cüz’î ve âdi hâdiselerden Kur’an’ın bahsetmesindeki hakikat, sathî nazarlara görünmediğinden ve bazı makamlarda cüz’î ve âdi bir hâdiseden yüksek bir fezleke-i tevhidi veya küllî bir düsturu beyan etmekte münasebet bilinmediğinden, bir kusur tevehhüm edilir.

Elcevab: Kur’an, elbette her makamda, hattâ bazan bir sahifede çok maksadları takiben marifetullahtan ve tevhidin mertebelerinden ve iman hakikatlarından ders verdiği haysiyetiyle, öbür makamda, meselâ zahirce zaîf bir münasebetle, başka bir ders açar ve o zaîf münasebete çok kuvvetli münasebetler iltihak ederler. Meselâ: “Hazret-i Yusuf Aleyhisselâm, kardeşini bir hile ile alması” misalinde olduğu gibi..

İkinci Bir Sual

“Kur’anda sarihan ve zımnen ve işareten,

1. Âhiret ve tevhidi

2. Ve beşerin mükâfat ve mücazatını

binler defa isbat edip nazara vermenin ve her surede, her sahifede, her makamda ders vermenin hikmeti nedir?”

Elcevab:

1. Daire-i imkânda ve kâinatın sergüzeştine ait inkılablarda âhiret ve tevhide dair mes’eleleri binler defa isbat edip nazara vermeye hacet-i zaruriye hükmünde beşer için ihtiyaç vardır.

2. Nev’-i beşerin mükâfat ve mücazatını netice veren ehemmiyetli vazifelerine dair mes’eleleri, milyonlar ve milyarlar ile tekrar edilse ihtiyaç vardır.

Birincisinin misali; saadet-i ebediye hakikatı gibi kâinatı bir hane gibi değiştiren ve şeklini bozan dehşetli inkılabları, tekrar tekrar ders vermek hacet-i zaruriye hükmünde beşer için elzemdir.

İkincisinin birinci misali; beşerin küfrü, kâinatın ve ekser mahlukatın hukukuna tecavüz olduğundan tehdid âyetleri ile küfrün dehşetli neticelerini tekrar tekrar ders vermek hacet-i zaruriye hükmünde beşer için elzemdir.

İkincisinin İkinci misali; herkesin her an âlemini nurlandırmak için lehine şehadet edebilecek âlemleri aleyhinde şehadet ettirmemek için o cinayetlerin cezalarını ve Padişah-ı Ezeli’nin şiddetli ve inatları kıran tehditlerini, Kur’anı okumakla takdir etmek ve nefsinin tuğyanından kurtulmağa çalışmak hikmetiyle Kur’an gayet manidar tekrar eder.

Üçüncü Bir Mukadder Sual

Kur’anda enbiya kıssalarının tekrar etmesindeki hikmet nedir?

Elcevab: İki hikmete binaen enbiya kıssaları tekrar eder.

1. Bütün enbiyanın nübüvvetlerinin, Risalet-i Ahmediyenin hakkaniyetine hüccet olduğu hakikatını hatırlatmak için enbiya kıssalarının tekrarına ihtiyaç vardır.

2. Hem Kur’andaki erkan-ı imanîye hakikatına her vakit ihtiyaç olduğundan herbir kısa surede bu hakikat ders verildiği gibi dört erkân-ı imanîyeyi içine almakla “Lâ ilahe illallah” rüknüne denk tutulan risalet-i Muhammediye, Zât-ı Ahmediye ve hakikat-ı Muhammediyeyi hatırlatmak için enbiya kıssalarının tekrarına ihtiyaç vardır.

Dördüncü Bir Mukadder Sual

Risalet-i Muhammediye, Zât-ı Ahmediye ve hakikat-ı Muhammediye tabir edilen küllî şahsiyet-i manevîyesi ve makam-ı kudsîsinin Kur’anda bu makamı almaya liyakatı varmıdır?

Elcevab: Bütün ümmetinin bütün zamanlarda işlediği hasenatın bir misli onun defter-i hasenatına girmesi, getirdiği nur ile Kâinatı nurlandırması, bütün mahlukatı minnetdar eylemesi, suleha-yı ümmetin dualar ve salavatları cihetiyle ve ümmetçe okunan Kur’an cihetiyle defter-i a’maline hadsiz nurlar girmesi haysiyetiyle Allâm-ül Guyub o makama liyakatını görmüş Kur’an’ında o azîm ehemmiyeti vermiştir.

İşte Kur’an’ın tekrar edilen hakikatları bu kıymette olduğundan, tekraratında kuvvetli ve geniş bir mu’cize-i manevîye bulunmasına fıtrat-ı selime şehadet eder.

İkinci Zeylin Hatimesi

Onbirinci Şua olan Meyve Risalesi’nin Onuncu Mes’elesine bir hâtime olarak iki haşiyedir.

Birincisi: En dehşetli ve muannid bir zındık Kur’ana karşı sû’-i kasdını tercümesiyle yapmasına karşın Risale-i Nur, Kur’an’ın yedi, kırk veya ikiyüz cihette mu’cize olduğunu Yirmibeşinci Söz’de göstermesiyle; Ve başka lisanların Kur’an’ın meziyetlerini ve nüktelerini muhafaza edemeyeceği ve kelimat-ı Kur’aniyenin mu’cizane ve cem’iyetli tabirleri yerinde, beşerin âdi ve cüz’î tercümelerinin tutamadığını Yirmidokuzuncu Mektub’un Birinci Kısmında cerhedilmez hüccetleri ile kat’î isbat etmiştir.

İkinci Haşiye: Kur’anda tekrar edilen mevcudatın vazifeleri ve Cenâb-ı Hakkı ne suretle tesbih ettiği hakikatına beşerin ne kadar ihtiyacı olduğuna bu haşiye bir misaldir. Denizli hapsinden sonra Üstadımız meşhur Şehir Oteli’nin yüksek katında kesretli kavak ağaçlarının vaziyetini tefekkür ederken güz ve kış mevsimindeki ademler, firaklar hatırına geldi. Ve hapisden tahliyesinden sonra kardeşlerinin müfarakatlarından ve yalnız kalmaktan gelen hüzün, kâinat dolusu firakların, zevallerin hüzünlerini başına topladı. Birden hakikat-ı Muhammediyenin (A.S.M.) getirdiği nur, imdadına yetişti. Ve eşyanın üç kısma ayrılan neticeleri ve vazifeleri var diye gösterdi:

Birinci kısım neticeleri, Sâni’-i Zülcelal’in esmasına bakar.

İkinci kısım hikmetleri ise: Zîhayatın ve zîşuurun nazarlarına bakar. Onlara şirin bir mütalaagâh, birer kitab-ı marifet olur. Eşya zeval ve fena ile surî bir vücudu bırakır, manevî ve gaybî ve ilmî çok vücudları kazanır.

Elhasıl: Nasılki iman, ölüm vaktinde insanı i’dam-ı ebedîden kurtarıyor; öyle de herkesin hususî dünyasını dahi i’damdan ve hiçlik karanlıklarından kurtarıyor.

Yirmialtıncı Söz

Yirmialtıncı Söz’ün evvelki Sözlerle olan münasebeti: Yirmiikinci Söz’de Tevhid, Yirmiüçüncü Söz’de Tevhidin neticesi, Yirmidördüncü Söz’de Tevhidi ders veren Nübüvvetin tahkiki, Yirmibeşinci Söz’de Nübüvvetin dersleriyle Kur’an’ın mu’cizeliğini görüp istifade etmenin usulleri gösterildi.

Yirmialtıncı Söz’de ise Tevhidi bütün mertebeleri ile anlamanın nihayet hududu olan Kader ile cüz’-i ihtiyarî, mes’elesi dört mebhas içinde ders verildi.

Birinci Mebhasda; Kader ve cüz’i ihtiyarî meselesi neden erkân-ı imanîyeye girmiş? Kader ve cüz’i ihtiyarînin doğru ve yanlış kullanımı nasıl oluyor? İnsan seyyiatından nasıl mesuldür? suallerine cevab veriliyor.

İkinci Mebhasda; Kader ile cüz’-i ihtiyarî, nasıl tevfik edilebilir?” sualine yedi vecihle cevab veriliyor.

Üçüncü Mebhasda; Kaderin tahkiki yapılıyor.

Dördüncü Mebhasda: Kaderden gelen herşeyin güzel olduğunun tahkiki yapılıyor.

Hatimesinde ise Tevhid-i hakikiyi anlayıp herşeyin Cenâb-ı Hakkın takdiriyle olduğunu bilmenin beş fıkra içinde neticeleri gösteriliyor.

Zeylinde ise Kaderi ne kadar anladığımızın bir göstergesi olan hayatımızda mütemadiyen tatbik etmemiz gereken dört hatve ders veriliyor.

Zeylin Hatimesinde ise bu hatvelerin diğer tarîklere göre daha kısa, selâmetli ve umumi olduğunun mukayesesi yapılıyor.

Yirmiyedinci Sözde ise buraya kadar anlatılan bütün hakikatları anlayan Ulul emir ve sahabeler gibi içtihad yapamamazın bu zamandaki altı manisi izah ediliyor. Zeylinde ise Sahabeyi sahabe yapan hususiyetler ders veriliyor.

Yirmialtıncı Söz

Kader Risalesi [Kader ile cüz’-i ihtiyarî, iki mes’ele-i mühimmedir. Ona dair dört mebhas içinde birkaç sırlarını açmağa çalışacağız.]

Birinci Mebhas

Kader ve cüz’i ihtiyarî meselesi neden erkân-ı imanîyeye girmiş? Kader ve cüz’i ihtiyarînin doğru ve yanlış kullanımı nasıl oluyor? İnsan seyyiatından nasıl mesuldür? suallerine cevab veriliyor.

Kader ve cüz’-i ihtiyarî, İslâmiyetin ve imanın nihayet hududunu gösteren, hâlî ve vicdanî bir imanın cüz’lerindendir. Yoksa ilmî ve nazarî değillerdir. Kader, nefsi gururdan ve cüz’-i ihtiyarî, adem-i mes’uliyetten kurtarmak içindir ki, mesail-i imanîyeye girmişler. Evet, manen terakki etmeyen avam içinde kaderin cây-ı istimali var. Fakat o da maziyat ve mesaibdedir ki, ye’sin ve hüznün ilâcıdır.

Kader-i İlahî, netice ve meyveler itibariyle şerden ve çirkinlikten münezzehtir. Çünki Hasenatı isteyen, iktiza eden rahmet-i İlahiye ve icad eden kudret-i Rabbaniyedir. İnsan yalnız dua ile, iman ile, şuur ile, rıza ile onlara sahib olur. Fakat seyyiatı isteyen, nefs-i insaniyedir. (ya istidad ile, ya ihtiyar ile)

Kader-i İlahî, illet ve sebeb itibariyle dahi, zulümden ve kubuhtan mukaddestir. Çünki kader, hakikî illetlere bakar, adalet eder. Dördüncü mebhas da kaderden gelen herşeyin güzel olduğunun tahkiki yapılıyor.

Madem cüz’-i ihtiyarînin icada kabiliyeti yok. Neden Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’da insandan azîm şikayetler ediliyor. O âsi insana karşı abd-i mü’mine yardım için kendini ve melaikesini tahşid ediyor. Çünkü küfür ve masiyet, adem ve tahrib nev’inden olduğundan büyük bir seyyiedir.

Elhasıl: Ehl-i huzur ve kemal-i iman sahibi, başına gelen musibetlerde kaderi görür, sabreder. Ehl-i gafletin nefs-i emmaresi ise; gaflet veya dalalet saikasıyla kâinatı esbaba verip, Allah’ın malını onlara taksim eder, kendini de kendine temlik eder. Fiilini kendine ve esbaba verir. Mes’uliyeti ve kusuru kadere havale eder.

İkinci Mebhas

Ehl-i ilme mahsustur.

Eğer desen: “Kader ile cüz’-i ihtiyarî, nasıl tevfik edilebilir?”

Elcevab: Yedi vecihle…

Birincisi: Afakîdir. O Âdil-i Hakîm’in pek çok hikmetini bilmediğimiz gibi, şu cüz’-i ihtiyarînin kaderle nasıl tevfik edildiğini bilmediğimiz, olmamasına delalet etmez.

İkincisi: Enfüsîdir. Herkes cüz’-i ihtiyarînin vücudunu vicdanen bilir. Mahiyetini bilmememiz, onun ademine delalet etmez.

Üçüncüsü: Kader, ilm-i İlahînin bir nev’idir. İlm-i İlahî, ihtiyarımıza taalluk etmiş. Öyle ise, ihtiyarı teyid ediyor, ibtal etmiyor. Çünkü Cenâb-ı Hakkın bilmediği hiçbir şey olamaz. Cenâb-ı Hakkın cüz’-i ihtiyarîmizle ne tercih edeceğimizi biliyor olması ihtiyarımızı elimizden almaz.

Dördüncüsü: Cebriye’nin iki yanlış anlayışı tashih edilecek. Birinci yanlış anlayış:Malûm, ilme tâbidir. İkinci yanlış anlayış, ezel; mazi silsilesinin bir ucudur.

Halbuki ilim, malûma tâbidir. Yoksa malûm, ilme tâbi değil; İşarat-ül İ’caz Mühürlenen Kalblerin yedincisinde geçtiği gibi “Malûm, ilme tâbi değildir; çünki devir lâzım gelir.” Buda muhaldir. Eğer malûm, ilme tabi olsa şu ortaya çıkar. Güneşin hiç doğmadığını farzetsek sonra ben desem “Ben bildiğim için güneş doğacak.” Ne kadar anlamsız olur. Aynen öylede ben daha tercih yapmadan desem “Allah bildiği için ben Allah’ın bildiğini tercih edeceğim.” Bu cümleden sanki tercihimde hür değilmişim gibi bir mana çıkar ki buda muhaldir.

Yani ilim desâtiri; malûmu, haricî vücud noktasında idare etmek için esas değil. Yani Ben bildiğim için güneş doğmaz.

Çünki malûmun zâtı ve vücud-u haricîsi, iradeye bakar ve kudrete istinad eder. Yani güneşin doğması için hariçte bir irade ve kudretin vücudu lazımdır. Benim bilmem esas değil.

Hem ezel; mazi silsilesinin bir ucu değil ki, eşyanın vücudunda esas tutulup ona göre bir mecburiyet tasavvur edilsin. Yani geçmişten bakıpta gelecekten haber vermiyor.

Belki ezel; mazi ve hal ve istikbali birden tutar, yüksekten bakar bir âyine-misaldir. Yani geçmişi, hazır zamanı ve geleceği birlikte görür. Ezelin hakikatı budur.

Beşincisi: Kader, sebeble müsebbebe bir taalluku var. Yani, şu müsebbeb, şu sebeble vukua gelecek. Öyle ise, biz ehl-i hak, Ehl-i Sünnet ve Cemaati deriz ki: “Tüfek atmasaydı, ölmesi bizce meçhul.” Sebeble müsebbebe bir bakarız.

Cebrî der: “Atmasaydı yine ölecekti.” Müsebbebe ayrı, sebebe ayrı bir kader tasavvur eder.

Mu’tezile der: “Atmasaydı ölmeyecekti.” Kaderi inkâr eder, sebebe hakiki tesir verir.

Altıncısı: Ehl-i İtizalin kul fiilinin hâlıkıdır anlayışı tashih edilecek.

{(Haşiye): Gayet müdakkik âlimlere mahsus bir hakikattır. Çünkü Ehl-i İtizal, Ehl-i Cebr, Ehl-i Sünnet ve-l Cemaat gibi Ehl-i Kelâm’ın şu mes’elede yaptıkları muharebe-i ilmiyeleri müdakkik ehl-i nazarı dikkate davet eder.}

Birinci Hüküm: Cüz’-i ihtiyarînin üss-ül esası olan meyelan, Matüridîce bir emr-i itibarîdir, meyelan abde verilebilir.

İkinci Hüküm: Fakat Eş’arî, ona mevcud nazarıyla baktığı için abde vermemiş. Fakat o meyelandaki tasarruf, Eş’ariyece bir emr-i itibarîdir. Meyelandaki tasarruf abde verilebilir. Öyle ise Matüridîce meyelan, Eş’ariyece meyelandaki tasarruf, bir emr-i nisbîdir. Muhakkak bir vücud-u haricîsi yoktur.

Üstad da diyor ki; ismi ne olusa olsun ister cüz’-i ihtiyarî, ister meyelan, ister meyelandaki tasarruf hepsi de bir emr-i nisbîdir. Muhakkak bir vücud-u haricîsi yoktur. Cenâb-ı Hakkın kudret ve iradesi olmaksızın vücuda hiç bir şey getiremezler. Bu yüzden abde verilebilir hiç bir sakıncası yoktur.

Emr-i itibarî ise, (yani insanın tercihi, meyli, meylindeki tasarrufu) illet-i tâmme istemez ki; (yani insanın tercih etmesi, meyl etmesi, meylinde tasarruf edebilmesi için Cenâb-ı Hakkın kudret ve iradesine ihtiyaç yoktur.) illet-i tâmme vücudu için lüzum ve zaruret ve vücub ortaya girip ihtiyarı ref’etsin. (yani Cenab-ı Hakk, insan cüz’i ihtiyarisiyle bir tercih yaptığında hemen o tercihi esas almıyor. İnsanın o tercihinde ısrar etmesi üzerine esas alıyor. Eğer ısrar etmeden insanın her aklından geçen tercih esas alınsa idi insanın ihtiyarı ref’ olurdu. Vücudî şeyler için düşündüğümüzde aklına gelen her şey birden vücuda gelirdi.)

Belki o emr-i itibarînin illeti, bir rüchaniyet derecesinde bir vaziyet alsa, (yani tercih eden kişi tercihinde ısrar etse ve Cenâb-ı Hakk kudret ve iradesiyle tecelli etse) o emr-i itibarî sübut bulabilir. (yani tercihi ortaya çıkabilir.)

Öyle ise o anda onu terkedebilir. (yani ısrar neticesinde tercihi ortaya çıksa dahi mes’uliyetini üstüne almakla beraber o tercihinden vazgeçebilir.)

Kur’an ona o anda diyebilir ki: “Şu şerdir, yapma.” (yani Cenâb-ı Hakk imtihanın da gereği olarak akla kapı açar ihtiyarı elden almaz.)

Evet eğer abd hâlık-ı ef’ali bulunsaydı ve icada iktidarı olsaydı, o vakit ihtiyarı ref’ olurdu. Çünki ilm-i usûl ve hikmette “Bir şey vâcib olmazsa, vücuda gelmez kaidesi vardır. (Ancak insanın cüz’-i ihtiyarîsi, bu kaideden hariçtir. Çünkü insan tercihinde serbesttir.)

Yani, illet-i tâmme bulunacak; sonra vücuda gelebilir. İllet-i tâmme ise; ma’lulü, bizzarure ve bilvücub iktiza ediyor. O vakit ihtiyar kalmaz. (Cenâb-ı Hakkın kudreti, ilmi ve iradesi, hariçte birşeyi vücuda çıkartamayan ma’lül olan bir cüz’i ihtiyariyi bizzarure ve bilvücub istiyor. Eğer bu ma’lülün kendi çüz’i ihtiyariyle tercihini kendisinin ortaya çıkardığını farzetsek o zaman ihtiyara ihtiyaç kalmaz.)

Eğer desen: Tercih bilâ müreccih muhaldir. (Tercih, herhangi bir üstünlük olmaksızın muhaldir. Bu cümle doğru değildir. Mes’elenin daha iyi anlaşılması için soru bu şekilde sorulmuştur. Zira üstünlüğünden dolayı bir şeyi tercih etmek fikri mutezilede esbaba tesir vermeyi netice vermiştir. Halbuki üstünlük eşyanın zatında değil Cenâb-ı Hakkın emretmesi veya nehyetmesiyledir.)

Halbuki, o emr-i itibarî dediğimiz kesb-i insanî; bazan yapmak ve bazan yapmamak; (yani insan bazen tercih eder bazen tercih etmez dolayısıyla hiç bir zorlama yoktur. Doğrudur.)

Eğer mûcib bir müreccih bulunmazsa tercih bilâ müreccih lâzım gelir. (yani eğer Cenâb-ı Hakk’ın kudreti icabet etmese de Cenâb-ı Hakkın kudreti olmaksızın tercih yapmamız lâzım gelir. Veya diğer bir ifade ile tercih  edilecek iki şey arasında tercih etmeye sebebiyet verecek hiçbir fark olmasa dahi insan ikisinden birini tercih edebilir. Doğrudur.)

Şu ise, usûl-ü kelâmiyenin en mühim bir esasını hedmeder? (Yani şu ise ilm-i usûl ve hikmetin “Bir şey vâcib olmazsa, vücuda gelmez.” kaidesine uygun gelmez. Kıyas-ı maalfarık oldu. Zira usûl-ü kelâmiyenin bu esası imkanî vücudlar içindir. Halbuki sual itibari vücud olan cüz’i ihtiyariye dairdir.)

Elcevab: Tereccuh bilâ müreccih muhaldir. (Üstün kılan bir Zât olmaksızın, üstünlük kazanmak muhaldir. Yani Adem ve vücud, ikisi de müsavi olsa; bir tahsis edici, bir tercih edici, bir mûcid lâzımdır ki, eşya vücuda çıkmakla bir üstünlük kazansın. Dolayısıyla ademden vücuda çıkmakta ki üstünlük, illet-i tâamme olan Allah’ın kudret ve iradesi olmaksızın muhaldir.) {(Haşiye): Tereccuh ayrıdır, tercih ayrıdır, çok fark var. (yani üstünlük ayrı tercih etmek ayrıdır.)}

Yani: Müreccihsiz, sebebsiz rüchaniyet muhaldir. (Tercih edicisiz, sebebsiz üstün olmak hali muhaldir. Yani umûr-u izafiye tabir edilen biri birisiz olmayan evsaf-ı nisbiye misillü illet-i tâamme olan Allah’ın kudret ve iradesi olmaksızın eşyanın ademden vücuda çıkarak üstün olması muhaldir.)

Yoksa, tercih bilâ müreccih caizdir ve vaki’dir. (Yoksa, tercih, üstünlük olmaksızın caizdir. Yani bizim cüz’-i ihtiyarîmizle tercih yapmamızda Allah’ın külli iradesine ihtiyacımızın olmaması caizdir hemde öyle yaparız.)

İrade bir sıfattır; onun şe’ni, böyle bir işi görmektir. (Yani irade sıfatının gereği kişinin tercihlerinde serbest olmasıdır. Yoksa iradeden söz edilemez. Cebir olur.)

Eğer desen: Madem katli halkeden Hak’tır. Niçin bana katil denilir?

Elcevab: Çünki İlm-i Sarf kaidesince ism-i fâil, bir emr-i nisbî olan masdardan (ölmesini isteyenden) müştaktır. (Yani sarf ilminde ism-i fâil ölmesini isteyen canlılardan yapılır.)

Yoksa bir emr-i sabit olan hasıl-ı bilmasdardan (ölüm) inşikak etmez. (Yoksa sarf ilminde herkes bilir ki ölüm cansızdır cansızlardan ism-i fail yapılmaz.)

Masdar kesbimizdir, katil ünvanını da biz alırız. (Yani Ölmesini isteyen cüz’-i ihtiyarîmizdir, katil ünvanını da biz alırız.)

Hasıl-ı bilmasdar, Hakk’ın mahlukudur. (Yani ölüm ise hayat gibi Cenâb-ı Hakk’ın mahlukudur.)

Mes’uliyeti işmam eden birşey, hasıl-ı bilmasdardan müştak kılınmaz. (Madem öyledir. Ölümü yaratan mes’ul tutulmaz.)

Yedincisi: İrade-i cüz’iye-i insaniye ve cüz’-i ihtiyariyesi çendan zaîftir, bir emr-i itibarîdir, fakat Cenâb-ı Hak ve Hakîm-i Mutlak, o zaîf cüz’î iradeyi, irade-i külliyesinin taallukuna bir şart-ı âdi yapmıştır.

Bir misal: “Çocuk yüksek bir dağı istedi, götürdün. Çocuk üşüdü yahut düştü.” Götüren mesul değil. Gitmek isteyen mesuldür.

Bir başka misal; “İnsan tüfekle birisini öldürdü. Tüfek mesul değil. İnsan öldürdü.” Şimdi bu cümleyi meselemize tatbik edelim. Ölümü yaratan mesul değil. Öldürmek isteyen mesul olur.

Elhasıl: Dua ve tevekkül, meyelan-ı hayra büyük bir kuvvet verdiği gibi; istiğfar ve tövbe dahi, meyelan-ı şerri keser, tecavüzatını kırar.

Üçüncü Mebhas

Kaderin tahkikidir. Kadere imanın ne derece kuvvetli ve geniş olduğunu, bir mukaddeme ile göstereceğiz.

Mukaddeme: Herşey vücudundan evvel ve vücudundan sonra yazıldığına pekçok âyât-ı Kur’aniye işaret ettiği gibi kâinatın nizam ve mizan ve intizam ve tasvir ve tezyin ve imtiyaz gibi âyât-ı tekviniyesi dahi şehadet eder.

Vücudundan evvel herşey mukadder ve yazılı olduğuna iki delil vardır.

• Birincisi bütün mebadi ve çekirdeklerdir. İkincisi mekadîr ve suretlerdir.
• Hem herşeyin miktar-ı muntazaması, kaderi vâzıhan gösterir.
• Demek kaderden gelen mikdar-ı manevînin ve o mikdarın emr-i manevîsiyle zerreler hareket ederler.

Umum eşyanın vücudundan evvel yazılı olduğunu kaderin iki tecellisi gösterir.

• Birinci Tecellisi Bedihi kader; irade ve evamir-i tekviniyenin ünvanı olan “Kitab-ı Mübin”den haber verir ve işaret eder. Bedihi kader hazır anda görünen maddi keyfiyat ve vaziyetlerdir.
• İkinci Tecellisi Nazari kader; emir ve ilm-i İlahînin bir ünvanı olan “İmam-ı Mübin” den haber verir ve işaret eder. Nazari kader müddet-i hayatında geçireceği tavırlardır.

Vücudundan sonra herşeyin sergüzeşt-i hayatı yazıldığına iki delil vardır.

• Birincisi âlemde “Kitab-ı Mübin” ve “İmam-ı Mübin”den haber veren bütün meyvelerdir.
• İkincisi “Levh-i Mahfuz”dan haber veren ve işaret eden insandaki bütün kuvve-i hâfızalar birer şahiddir, birer emaredir.

Elhasıl: Zîhayatlardaki intizam-ı maddî bedihî kaderi, intizam-ı manevî ise nazarî kaderi gösterir. Hem bütün meyveler, nutfeler, tohumlar, çekirdekler, suretler, şekiller; bilbedahe “Kitab-ı Mübin” denilen irade ve evamir-i tekviniyenin defterini ve “İmam-ı Mübin” denilen ilm-i İlahînin bir divanı olan Levh-i Mahfuz’u gösterir.

Netice-i meram: Umum zîhayatta kalem-i kader hükümrandır. Elbette âlemin en mükemmel meyvesi ve arzın halifesi ve emanet-i kübranın hâmili olan insanın sergüzeşt-i hayatiyesi, herşeyden ziyade kaderin kanununa tâbi’dir.

Eğer desen: Kadere iman bir ağırlık, bir sıkıntı vermiyor mu?”

Elcevab: Kat’â ve aslâ!.. Kadere iman eden hayat yükünü omzundan atıyor. Kadere iman eden kederden emin olur.

Dördüncü Mebhas

Kadere imanın meyveleridir.

Eğer desen: “Birinci Mebhas’ta isbat ettin ki: Kaderin herşeyi (Kader ve icad-ı İlahî; mebde’ ve münteha, asıl ve fer’, illet ve neticeler itibariyle şerden ve kubuhtan ve zulümden münezzehtir.) güzeldir, hayırdır. Ondan gelen şer de hayırdır, çirkinlik de güzeldir. Halbuki şu dâr-ı dünyadaki musibetler, beliyyeler, o hükmü cerhediyor.”

Elcevab: Zîhayatlara âlâm ve mesaib ve meşakkat ve beliyyat suretinde bazı hâlât ârız olur ki; o hâlât ile hayatlarına envâr-ı vücud teceddüd edip zulümat-ı adem tebâud ederek hayatları tasaffi ediyor. Zira tevakkuf, sükûnet, sükût, atalet, istirahat, yeknesaklık; keyfiyatta ve ahvalde birer ademdir. Hattâ en büyük bir lezzet, yeknesaklık içinde hiçe iner.

Elhasıl: Madem hayat, esma-i hüsnanın nukuşunu gösterir. Hayatın başına gelen herşey hasendir. Bu hakikat terzi misali ile ders verilmiştir.

Yirmialtıncı Söz’ün Hâtimesi

[Eski Said’in serkeş, müftehir, mağrur, ucblu, riyakâr nefsini susturan, teslime mecbur eden beş fıkradır.]

Birinci Fıkra

Tevhid-i hakikiyi anlayan kimse herşeyin Cenâb-ı Hakkın takdiriyle olduğunu bilir ve yalnız ona ibadet eder. Madem eşya var ve san’atlıdır. Elbette bir ustaları var. Elbette o pek hikmetli ve çok san’atkâr Zât, insanın şükür ve ibadetlerini başkasına vermeyecektir.

İkinci Fıkra

Herşeyin Cenâb-ı Hakkın takdiriyle olduğunu bilen kimse fahirlenmez. Sen üzüm ağacına benzersin. Fahrlenme! Salkımları o ağaç kendi takmamış, başkası onları ona takmış.

Üçüncü Fıkra

Sen “Dine hizmet ettim” diye gururlanma. Hizmetini, ubudiyetini; geçen nimetlerin şükrü ve vazife-i fıtrat ve fariza-i hilkat ve netice-i san’at bil, ucb ve riyadan kurtul!.

Dördüncü Fıkra

Cenâb-ı Hakkın Kâinatı yaratmasındaki hakikî hikmet, isimleri adedince, cemal ve kemalini görmek ve göstermektir. İnsanın vazifesi ise her şeyin hakikatının esma-i İlahiyeye dayandığını bilip kendiyle nisbetini kurmaktır. Fahr, ucb ve riyada bulunan kişi Cenâb-ı Hakla olan nisbetini kesmiştir. Cenâb-ı Hakla nisbetini kuran kalb ve ruhun derece-i hayatına yükselen bir insan için bir an yaşamak kâfidir. Bu hakikatı bilen bir insan kendinde görünen cemal ve kemali bir an için dahi olsa kendine almaz. Ve der ki: “Fâniyim, fâni olanı istemem. Âcizim, âciz olanı istemem. Ruhumu Rahman’a teslim eyledim, gayr istemem. İsterim, fakat bir yâr-ı bâki isterim. Zerreyim, fakat bir Şems-i Sermed isterim. Hiç-ender-hiçim, fakat bu mevcudatı birden isterim.”

Beşinci Fıkra

Arabî yazılan şu fıkra, “Allahü Ekber” zikrindeki otuzüç mertebe-i tefekkürden bir mertebeye işarettir. Şöyle ki; Herşeyin takdir edilmesinde Allah’ın kudretinin, ilminin ve iradesinin, haşmetini, azametini, kibriyasını anlayan birisi kendini hiç bilir. Gururlanmaz, fahirlenmez ve riyakarlık yapamaz.

Yirmialtıncı Söz’ün Zeyli

[Bu küçücük zeylin büyük bir ehemmiyeti var. Herkese menfaatlidir. Çünkü herkeste nefis vardır.]

Cenâb-ı Hakk’a vâsıl olacak tarîkler pek çoktur. Bütün hak tarîkler Kur’andan alınmıştır. Fakat “Acz ve fakr ve şefkat ve tefekkür” tarîkı daha kısa, daha selâmetli, daha umumiyetli bir tarîkdır. Acz, ubudiyet tarîkıyla mahbubiyete kadar gider. Fakr, Rahman ismine îsal eder. Şefkat, Rahîm ismine îsal eder. Tefekkür, Hakîm ismine îsal eder. Şu kısa tarîkın evradı: İttiba-ı sünnettir, feraizi işlemek, kebairi terketmektir. Ve bilhâssa namazı ta’dil-i erkân ile kılmak, namazın arkasındaki tesbihatı yapmaktır.

Birinci Hatvede

Tezkiye-i nefs etmemek. Yani fıtratında tevdi edilen ve Mabud-u Hakikî’nin hamd ve tesbihi için sana verilen cihazat ve istidadı, kendi nefsine sarfetmemektir. (Tezkiye-i nefs etmeyen kişi aczini anlar. Zira مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ hadîsinin sırrıyla tezkiye-i nefs etmeyen kişi Mabud-u Hakikiyi tanır. Aczini ilan ederek ubudiyet tarîkiyle mahbubiyete kadar gider.)

İkinci Hatvede

Nisyan-ı nefs içinde nisyan etmemek. Yani huzuzat ve ihtirasatta unutmak ve mevtte ve hizmette düşünmek. (Zeval ve fenadan kendini kurtarmak için elinde hiç bir şey olmayan fakir insan kendini unutmak yerinde mevti düşünüp hizmet ederek fani ömrünü o ömrü veren Zâtın yolunda feda etmekle ebedi bir ömrü kazanır.)

Üçüncü Hatvede

Kemalini kemalsizlikte, kudretini aczde, gınasını fakrda bilmektir. (Cenâb-ı Hakkın biz kullarına şefkat etmesiyle bize verdiği nimetleri ondan bilerek şükretmektir. Bu şefkatin tecelliyatını gören insan o şefkate ayinedarlık edip mahlûkata şefkat edecektir.)

Dördüncü Hatvede

Vücudunda adem, ademinde vücudu vardır. Nefs-i emmare cihetiyle fena bul ki rahat edesin. Hodbin ve bildiğine itimad etmek yerine vahy-i semaviyi dinlemek, vahy-i semaviden manayı harfi dersini alıp nazar ve niyetini istikamete sokmaktır. (Âyetin manayı münafisi ile bakıldığında kendini helak olmayacak zanneden nefis, kendini serbest ve müstakil ve bizzât mevcud bilir. Eğer Bak-i Zülcelale bakmayan herşeyin helak olacağını tefekkür etse helaketten kurtulacaktır.)

Yirmialtıncı Söz’ün Zeylinin Hâtimesi

Acz, fakr, şefkat, tefekkür tarîkındaki dört hatvenin izahatı;

Evet şu tarîk daha kısadır. Çünki dört hatvedir. Acz, elini nefisten çekse, doğrudan doğruya Kadîr-i Zülcelal’e verir.

Hem şu tarîk daha eslemdir. Çünki acz ve fakr ve kusurdan başka nefsinde bulmuyor ki, nefsi, şatahat ve bâlâ-pervazane davalarda bulunup haddinden fazla geçsin.

Hem, bu tarîk daha umumî ve cadde-i kübradır. Çünki kâinatı Fâtır-ı Zülcelal hesabına istihdam edip, esma-i hüsnasının mazhariyet ve âyinedarlık vazifesinde istimal ederek mana-yı harfî nazarıyla onlara bakıp, mutlak gafletten kurtulup huzur-u daimîye girmektir; herşeyde Cenâb-ı Hakk’a bir yol bulmaktır.

Yirmiyedinci Söz

Yirmialtıncı Söz’ün Yirmiyedinci Sözle olan münasebeti: Yirmialtıncı Söz’ün Zeyil ve hâtimesinde Sahabe mesleğinde tahkiki imanın neticesi olarak hayatta tatbik edilecek hatveler gösterildi. Yirmiyedinci Sözde ise Sahabe mesleğinden gidilse dahi bu zamanda Ulul emir ve sahabeler gibi içtihad yapamamamızın altı manisi izah ediliyor. Zeylinde ise Sahabeyi sahabe yapan hususiyetler ders veriliyor. Yirmisekizinci Sözde ise ehl-i Cennet olan Sahabelerin ve ehl-i imanın cennetteki ahvalinden bahseder.

Bir diğer nokta-i nazarla Yirmialtıncı Söz’de İslâmiyet ve imanın nihayet hududunu ilmî noktada gösteren Kader mes’elesi ders verildiği gibi Yirmiyedinci Sözde de İslâmiyet ve imanın nihayet hududunu, amelî noktasında hayatta tatbikini gösteren ictihad mes’elesi ve bu ictihadları hayatlarında en güzel surette tatbik eden Sahabeler mevzuu ders verilmiştir. Yirmisekizinci Sözde ise ictihadları semavî olan Sahabe ve onlara tabi olanların semavattaki ahvalleri gösterilmiştir.

Yirmiyedinci Söz: İçtihad Risalesi aslı Arabî yazılan Hubab Risalesinin izahıdır. İçtihad kapısı açıktır. Fakat şu zamanda oraya girmeye “altı mani” vardır.

Birinci Mani

(Manevî kış zamanı olması) Şu münkerat zamanında ve âdat-ı ecanibin istilası anında ve bid’aların kesreti vaktinde ve dalaletin tahribatı hengamında içtihad yapılmaz. Böyle bir zamanda, içtihad namıyla, kasr-ı İslâmiyetten yeni kapılar veya duvarlarından muharriblerin girmesine vesile olacak delikler açmak, İslâmiyet’e cinayettir.

Kasr-ı İslâmiyetin yıkılan üç büyük suru; dini ve fenni tedrisat yapan mektebler, dini eğitim veren medreseler ve tekkeler ve zaviyelerdir.

Bid’a; “Bugün dininizi kemale erdirdim” âyet-i nazil olduktan sonra Ahkâm-ı ubudiyette yeni icadlar bid’attır. Fakat, tarîkatta evrad ve ezkâr ve meşrebler nev’inden olsa ve asılları Kitab ve Sünnetten ahzedilmek şartıyla ayrı ayrı tarzda, ayrı ayrı surette olmakla beraber, mukarrer olan usûl ve esasat-ı sünnet-i seniyeye muhalefet ve tağyir etmemek şartıyla, bid’a değillerdir.

İkinci Mani

(Dinin zaruriyatının terke uğraması ve nazariyat kısmında dahi selefin tarafından yapılan içtihadların kafi olması) Şeriatın yüzde doksanı dinin zaruriyatıdır ki, içtihad onlara giremez. Sahib-i şeriatın gösterdiği nazarî düsturlar ise yüzde ondur. Onlarda içtihad yapılabilir. Hemde dinin zaruriyatının terke uğradığı bir zamanda heveskârane yeni içtihadlar yapmak, bid’akârane bir hıyanettir.

Üçüncü Mani

(Müçtehid yetişmemesi) Şu zamandaki şahısların zihinleri felsefede boğulduğundan, akılları siyasete daldığından ve kalbleri hayat-ı dünyeviyede sersem olduğundan içtihad yapabilecek istidadda değillerdir.

Dördüncü Mani

İçtihad yapabilecek olan zatın takva-yı kâmileye sahib ve zaruriyat-ı diniyeye imtisal ediyor olması lazımdır ki, meyl-i tevessül ile içtihatları isabetli olsun. Yoksa zaruriyatı terk eden ve hayat-ı dünyeviyeyi hayat-ı uhreviyeye tercih eden ve felsefe-i maddiye ile âlûde olanlar içtihad yapamazlar.

Beşinci Mani

Üç nokta-i nazar, şu zamanın içtihadatını arziye yapar, semavîlikten çıkarıyor.

Birincisi: Maslahat ve hikmeti illet yerine ikame etmek içtihadı arziye yapar, semavîlikten çıkarır.

İkincisi: Evvelâ ve bizzât saadet-i dünyeviyeye bakan içtihadlar arzıyedir. Ruh-u Şeriattan yabanidir. Öyle ise, evvelâ ve bizzât saadet-i dünyeviyeyi esas alanlar şeriat namına içtihad edemez.

Üçüncüsü: “Zaruret, haramı helâl derecesine getirir.” Ancak zaruret sû’-i ihtiyarıyla, gayr-ı meşru sebeblerle zaruret olmamışsa! Bu zamanın zarureti ise sû’-i ihtiyarıyla, gayr-ı meşru sebeblerle olduğundan içtihadı arzıyedir. Buna dair üç misal verilmiştir. Misaller talak mes’elesi, mübtele olma mes’elesi ve hutbe mes’elesidir.

Altıncı Mani

Yalanın ve kizbin çirkinliği, bütün çirkinliğiyle ve sıdkın ve doğruluğun güzelliği, bütün güzelliğiyle göründüğü Selef-i Sâlihînin müçtehidîn-i izamın asrında, safi bir nur alınıp, hâlis bir içtihad edilebilinirdi. Şu zamanda ise en çirkin şey, en güzel şeylerle beraber bir dükkânda, bir fiatla satıldığından şu zamanın ehl-i içtihadının marifetine ve sözüne itimad edip, körükörüne içtihadları kabul edilmez.

Yirmiyedinci Söz’ün Hâtimesi

Asırlara göre şeriatlar değişir, milletlerin istidadına göre ahkâm tahavvül eder. Çünki ahkâm-ı şer’iyenin teferruat kısmı, ahval-i beşeriyeye bakar. Ona göre gelir. Fakat âhirzaman Peygamberinin gelmesiyle, insanlar güya ibtidaî derecesinden, idadiye derecesine terakki ettiğinden ve birtek şeriatla amel edecek vaziyete geldiğinden, ayrı ayrı şeriata ihtiyaç kalmamıştır. Fakat tamamen bir seviyeye gelmediğinden ve bir tarz-ı hayat-ı içtimaiye de giymediğinden, mezhebler taaddüd etmiştir.

Eğer desen: Hak bir olur; nasıl böyle dört ve oniki mezhebin muhtelif ahkâmları hak olabilir?

Elcevab: Yirmidokuzuncu Mektub’un Yedinci Kısmında sayfa 435’te geçtiği gibi “Mezahibin ihtilafı ise: Ahkâm-ı İlahiye mezheblere hikmet-i İlahiyenin sevkiyle ittiba edenlere göre değişir, hem hak olarak değişir ve herbirisi de hak olur, maslahat olur.”

Hemde Hikmet-i İlahiyenin tensibiyle mezheblere ittiba eden muhtelif mizaçlı insanların, dinin nazariyat kısmındaki farklı tatbikatları hem haktır, hemde maslahattır.

Yirmiyedinci Söz’ün Zeyli

Sahabelere fazilet-i külliye nokta-i nazarında yetişilememesinin üç hikmeti vardır.

Birinci Hikmet

Sohbet-i Nebeviye de öyle bir insibağ ve in’ikas vardır ki, bir dakikada ona mazhar bir zât, senelerle seyr ü sülûke mukabil, hakikatın envârına mazhar olur. Çünkü nebi olarak onunla sohbet ediyorlar. (Sahabelerin ulaştığı külli fazilete ulaşmanın yolu; sohbet-i Nebeviye iksiriyle, hakikatın envârına mazhar olmaktır.)

İkinci Sebeb

Fıtraten hissiyat-ı ulviye sahibi ve maâlî-i ahlâka meftun ve izzet ve mübahata meyyal olan sahabeler, ekseriyet-i mutlaka itibariyle kemalât-ı insaniyenin en a’lâ derecesindedirler. Çünki inkılab-ı azîm-i İslâmîde (Yani zıtların ayrıldığı bir zamanda) hayır ve hak bütün güzelliğiyle, şer ve bâtıl bütün çirkinliğiyle görülüp ve maddeten hissedildiği bir zamanda, bütün kuvvetleriyle ve hissiyat ve letaifleriyle, sıdk ve hakka ve imana müşteri ve müştak olmaları, sahabenin adalet ve sıdk ve ulviyet ve hakkaniyet hususundaki kuvvetlerine, metanetlerine, takvalarına yetişilemeyeceğine işarettir.

Geçen mes’eleyi bir derece tenvir edecek, bir hakikatı beyan ediyorum. Şöyle ki: o inkılab-ı azîmin tarrakası (Yani zıtların ayrıldığı bir zamanda) sahabelerin bütün hissiyatını, letaif-i manevîyesini uyandırmış olmasından vehim ve hayal ve sır gibi duygular hüşyar ve müteyakkız bir surette o zikir, o tesbihlerdeki müteaddid manaları kendi zevklerine göre alır, emer. Bu zamanda uykuya dalan letaiflere ve gaflete düşen havasslara letafetini ve taravetini geri kazandırmak için kuvvetli, tefekkürî bir ameliyata ihtiyaç vardır. (Sahabelerin ulaştığı külli fazilete ulaşmanın yolu; âlemimizde hayırla, şerri birbirinden ayırmaktır.)

Üçüncü Sebeb

Sahabelerin velayeti: Velayet-i kübra olan veraset-i nübüvvet ve sıddıkıyet olduğundan sahabelerin makamına yetişilmez. Şu üçüncü sebebin müteaddid vücuhundan üç vechini beyan ederiz:

Birinci Vecih: İçtihadda yani istinbat-ı ahkâmda, yani Cenâb-ı Hakk’ın marziyatını kelâmından anlamakta, sahabelere yetişilmez. Çünki o zamandaki o büyük inkılab-ı İlahî, marziyat-ı Rabbaniyeyi ve ahkâm-ı İlahiyeyi anlamak üzere dönerdi. (Sahabelerin ulaştığı Külli fazilete ulaşmanın yolu; marziyat-ı Rabbaniyeyi ve ahkâm-ı İlahiyeyi anlamaya gayret gösteren insanlarla aynı ortamda bulunmaktır.)

İkinci Vecih: Sahabelerin akrabiyet-i İlahiye noktasındaki makamlarına velayet ayağıyla yetişilmez. Çünki sahabeler, zahirden hakikata geçerek bir kuvvet-i kudsîye ile; fevk-az zaman çıkıp, Cenâb-ı Hakkın bize herşeyden daha ziyade yakın olduğunu her an ve zaman görmektedir.

Hemde sahabelerin nefisleri tezkiye ve tathir edildiğinden; nefsin mahiyetindeki cihazat-ı kesîre ile, ubudiyetin enva’ına ve şükür ve hamdin aksamına daha ziyade mazhar olduklarından yine sahabeye yetişilmez. (Sahabelerin ulaştığı külli fazilete ulaşmanın yolu; Allah’ın yakınlığını anlamaktır. Risale-i Nur mesleği akrebiyet-i İlahiyenin inkişafına bakar.)

Üçüncü Vecih: Şartların zor olduğu bir zamanda yaptıkları amelin kıymeti o kadar yüksektir ki; fazilet-i a’mal ve sevab-ı ef’al ve fazilet-i uhreviye cihetinde sahabelere yetişilmez. Çünki sahabelerin tesis-i İslâmiyette ve neşr-i ahkâm-ı Kur’aniyede hizmetleri ve İslâmiyet için bütün dünyaya ilân-ı harb etmelerinde amel az, ücreti çok, kıymeti o kadar yüksektir ki, bir dakikasına başkaları bir senede yetişemez. (Sahabelerin ulaştığı külli fazilete ulaşmanın yolu; fitne-i âhir zamanın dehşetini görüp ona göre tesis-i İslâmiyette ve neşr-i ahkâm-ı Kur’aniyede hizmet etmektir.)

Dört Sual

Sahabelere, bütün ümmetin hasenatından hisse almaları cihetinde yetişilememesin dört sebebi vardır.

Birinci sual iki kısımdır.

Birinci Kısım Sual: Sahabeler Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ı gördüler, sonra iman ettiler. Biz ise görmeden iman ettik. Öyle ise, imanımız daha kavîdir.

Birinci Kısma Cevab: Sahabeler Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın şecere-i tûbâ-i nübüvvetinin çekirdeği olan beşeriyetini ve suret-i cismaniyesini gördüler, sonra iman ettiler. Biz ise, umum envâr-ı İslâmiye ve hakaik-i Kur’aniye ile nuranî muhteşem şahs-ı manevîsini bin mu’cizat ile muhat olarak akıl gözüyle görerek iman ettiğimiz halde şübheye düşüyoruz. Hemde sahabelerin kuvvet-i imanlarını gösteren ve imanlarının tereşşuhatı olan şiddet-i takvaları ve kemal-i salahatları nerede? Bizim feraizi tamamıyla gösteremeyen sönük imanımız nerede?

İkinci Kısım Sual: Hem, kuvvet-i imanımıza delalet eden rivayet var?

İkinci Kısma Cevab: Bu rivayet, hususî fazilete dairdir. Has bazı eşhas hakkındadır.

İkinci Sual: Ehl-i velayet ve ashab-ı kemalât, dünyayı terk ettikleri ve sahabeler dünyayı terk etmedikleri halde nasıl oluyor ki, böyle sahabelerin en ednasına, en büyük bir veli kadar kıymeti var, diyorsunuz?

Elcevab: Çünkü dünyanın âhirete bakan yüzüyle, esma-i İlahiyeye mukabil olan yüzünü sevmek; sebeb-i noksaniyet değil, belki medar-ı kemaldir.

Üçüncü Sual: Tarîkatlar derki hakikî marifetullah ve kemalât-ı insaniye terk-i masiva ile olur?

Elcevab: İnsan-ı kâmil odur ki: Bütün o letaifi; kendilerine mahsus ayrı ayrı tarîk-ı ubudiyette, hakikat canibine sevketmek ile sahabe gibi geniş bir dairede, zengin bir surette, kalb bir kumandan gibi, letaif askerleriyle kahramanane maksada yürüsün.

Dördüncü Sual: Sahabelere karşı iddia-yı rüchan nereden çıkıyor? Kim çıkarıyor? Şu zamanda, bu mes’eleyi medar-ı bahsetmek nedendir? Hem müçtehidîn-i izama karşı müsavat dava etmek neden ileri geliyor?

Elcevab: Şu mes’eleyi söyleyen iki kısımdır:

Bir kısmı, safi ehl-i diyanet ve ehl-i ilimdir. Şu zamanda ehl-i takva ve salahatı teşvik ve tergib için öyle mebhaslar açıyorlar.

Diğer kısım ise gayet müdhiş mağrur insanlardır ki; ikiye ayrılır.

1. Mezhebsizler: Tekâlif-i Şer’iyeyi kaldırarak sefahete girebilmek ve istediği gibi ibadet yapabilmek için müçtehidîn-i izama müsavat davasında bulunuyor.

2. Dinsizler: Kabil-i tebdil olmayan zaruriyat-ı diniyeyi terk ve tağyir ve tebdil etmek ve kat’î erkân-ı İslâmiyeye karşı gelmek istediklerinden; elbette zaruriyat-ı diniyenin hameleleri ve direkleri olan sahabelere ilişecekler.

Yirmisekizinci Söz

Yirmiyedinci Söz’ün Yirmisekizinci Sözle olan münasebeti: Yirmiyedinci Söz ve Zeylinde Sahabe mesleğinden gidilse dahi bu zamanda Ulul emir ve sahabeler gibi içtihad yapamamamızın altı manisi ve Sahabeyi sahabe yapan hususiyetler ders veriliyor.

Yirmisekizinci Söz ise iki makam olup Birinci Makamında ehl-i Cennet olan Sahabelerin ve ehl-i imanın cennetteki ahvaline dair akla gelen bazı suallere kısa cevablar verildi.

Yirmisekizinci Söz’ün Arabî ikinci makamı ise, Onuncu Söz’ün bir cihette esası olup Mesnevî-i Nuriyede Lâsiyemalarda neşredilmiştir.

Yirmidokuzuncu Söz’de ise cennet ehli olan Melaike ve Ruhanilerin hususiyetleri ve isbatı tafsilli bir surette yapılmıştır.

Otuzuncu Sözün Birinci Maksadında ise insana cenneti kazandıracak olan ene ve enenin istimaı; İkinci Makamda ise zerratın cennete istimal edilecek bir vaziyet almasına kadar geçirdiği harekatı izah edilmiştir.

Yirmisekizinci Söz: Cennet’e dairdir. Şu Söz’ün iki makamı var.

Birinci Makam

Cennet’in bazı letaifine işaret eder. Şu makamda yalnız sual ve cevaba ve tenkide medar olan birkaç ahval-i Cennet’ten bahsededilecek.

Birinci Sual

Lezaiz-i cismaniye için, bir haşr-i cismanî neden îcab ediyor?

Elcevab: Çünki cismaniyet; en câmi’, en muhit, en zengin bir âyine-i tecelliyat-ı esma-i İlahiyedir.

Madem bütün hazain-i rahmetin müddeharatını tartacak ve mizana çekecek âletler, cismaniyettedir.

Madem şu kâinatın Sâni’i, şu kâinatla hazain-i rahmetini tanıttırmak istediği; kâinatın gidişatından ve insanın câmiiyetinden, kat’î anlaşılıyor.

Elbette şu mezraa-i dünyanın bir mahzen-i ebedîsi olan dâr-ı saadet, şu kâinata bir derece benzeyecektir. Madem benzeyecek mükafat cismanî olacak. Madem mükafat cismanî olacak. Elbette cihazatta cismanî olacaktır.

Elbette o Sâni’-i Hakîm ve o Âdil-i Rahîm; cismanî âletlerin vezaifine ücret olarak onlara lâyık lezaizi verecektir.

İkinci Sual

Ekl ve şürb, beka-i şahsî ve muamele-i zevciye neden Cennet’in en büyük lezaizi sırasına geçmişler?

Elcevab: Şu âlemde cism-i zîhayatın inkıraza ve mevte mahkûmiyeti ise, vâridat ve masarıfın müvazenesizliğindendir. Âlem-i ebediyette ise; zerrat-ı cisim sabit kalıp terkib ve tahlile maruz değil veyahut vâridat ile masarıf müvazenettedir.

Madem bu dâr-ı elemde, bu kadar acib ve ayrı ayrı lezzetlere medar; ekl ve nikâhtır.

Elbette dâr-ı lezzet ve saadet olan Cennet’te o lezzetler; Cennet’e lâyık ve ebediyete münasib, en câmi’ hayatdar bir maden-i lezzet olur.

Üçüncü Sual

“Dost, dostuyla beraber Cennet’te bulunacaktır.” Halbuki gayr-ı mütenahî feyze mazhar Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın feyzi, bir basit bedevi feyziyle nasıl birleşir? Nasıl yanında bulunması lâzım gelir?

Elcevab: Cennet’in sekiz tabakası birbirinden yüksek oldukları halde, umumun damı Arş-ı A’zam’dır.

Madem bu karmakarışık, elemli ve daracık şu dünyada böyle oluyor. En küçük ile en büyük beraber iken, seradan süreyyaya kadar fark oluyor.

Elbette dâr-ı saadet ve ebediyet olan Cennet’te bittarîk-ıl evlâ dost dostu ile beraber iken, herbirisi istidadına göre sofra-i Rahmanürrahîm’den, istidadları derecesinde hisselerini alırlar. Bulundukları cennetler ayrı ayrı da olsa, beraber bulunmalarına mani olmaz.

Dördüncü Sual

“Huriler yetmiş hulleyi giydikleri halde, bacaklarının kemiklerindeki ilikleri görünüyor.” Bu ne demektir? Ne manası var? Nasıl güzelliktir?

Elcevab: İnsanın ne kadar hüsünperver ve zevkperest ve zînete meftun ve cemale müştak duyguları ve hasseleri ve kuvaları ve latifeleri varsa, umumunu memnun edip doyuracak ve herbirisini ayrı ayrı okşayıp mes’ud edecek, maddî ve manevî her nevi zînet ve hüsn-ü cemale hurilerin câmi’ olduklarına işarettir.

Beşinci Sual

“Bazı ehl-i Cennet’e, dünya kadar bir yer veriliyor, yüzbinler kasr, yüzbinler huri ihsan ediliyor.” Birtek adama bu kadar şeylerin ne lüzumu var, ne ihtiyacı var, nasıl olabilir ve ne demektir?

Elcevab: İnsan, şu dünyayı fânide, şu kısa bir ömürde, şu inkişaf etmemiş bazı letaifinin ihtiyacı cihetiyle bütün dünyanın saltanatı, serveti ve lezaizi verilse belki hırsı tok olmayacaktır. Halbuki ebedî bir dâr-ı saadette, nihayetsiz istidada mâlik, nihayetsiz ihtiyaçlar lisanıyla, nihayetsiz arzular eliyle, nihayetsiz bir rahmetin kapısını çalan bir insan; elbette ehadîste beyan olunan ihsanat-ı İlahiyeye mazhariyeti makuldür ve haktır ve hakikattır. (Bu hadis Ehl-i cennete verilecek umumi cennetten haber veriyor. Ayrıca her insanın hususi cenneti de olacaktır.)

Hem nasılki şu kesafetli, karanlıklı, dar dünyada güneşin pek çok âyinelerde bir anda aynen bulunması gibi, öyle de: Nuranî bir zât, bir anda çok yerlerde aynen bulunması malûm ve meşhud olduğundan elbette Cennet’te, cisimleri ruh kuvvetinde ve hayal sür’atinde olan ehl-i Cennet, bir vakitte yüzbin yerlerde bulunup yüzbin hurilerle sohbet ederek yüzbin tarzda zevk almak; o ebedî Cennet’e, o nihayetsiz rahmete lâyıktır.

Cennet Sözüne Küçük Bir Zeyl

Cehennem’e dairdir. Cehennem’in sebeb-i vücudunun isbatıdır.

Yirmisekizinci Söz’ün Arabî İkinci Makamı

Mesnevî-i Nuriyedeki Lasiyyemalardır.

Yirmidokuzuncu Söz

Yirmidokuzuncu Söz iki makamdır.

Yirmisekizinci Söz’ün Birinci Makamının Yirmidokuzuncu Sözle arasındaki münasebet; Birinci makamda Cennet-i bâkiyeye dair bazı suallere kısa cevablar verildi. Bu cevablardan sonra mukadder bir sual olarak cennet ehlinin halinin nasıl olduğu hatıra geldi. Bu mukadder sualin cevabı olarak Yirmidokuzuncu Söz’de Cennet ehlinin hallerini bize tarif eden Melaike ve Ruhaniler ve hayat-ı âhiret mevzuu gelmiştir.

Yirmisekizinci Söz’ün İkinci Makamının Yirmidokuzuncu Sözle arasındaki münasebet; Yirmisekizinci Söz’ün Arabî ikinci makamı, Onuncu Söz’ün bir cihette esası olup Mesnevî-i Nuriyede Lâsiyemalarda neşredilmiştir. Onuncu Söz’de kalbi, iman-ı kâmil derecesine çıkaracak derecede haşrin bürhanları zikredilmişti. Yirmidokuzuncu Sözde ise, yalnız aklı ikna’ edecek, susturacak, Eski Said’in “Nokta Risalesi”ndeki beyanatı tarzında haşrin bürhanları gösterilecek. Evvelâ Ruh ve Melaikenin vücudu ve bekası sonra haşrin bürhanları gösterilecek.

Yirmidokuzuncu Söz’ün Otuzuncu Sözle arasındaki münasebet; Otuzuncu Söz’de insanın ve zerratın vazifesi, Yirmidokuzuncu Söz’de ise vazifenin neticesi gösterilmiştir.

Yirmidokuzuncu Söz: Bir mukaddime ve İki maksaddır.

Mukaddimede; Cenâb-ı Hak canibinden bakmakla hakikat itibariyle, mahlukat canibinden bakmakla da hikmet itibariyle melaikenin vücudları isbat edilmiştir.

Birinci Maksadın

Birinci Esasında hayatın dört sıfatı tarif edildikten sonra hayatın maksad ve hikmet noktasında melaikenin vücuduna delil olması izah edilmiştir.

İkinci Esasta bütün ehl-i akıl ve ehl-i naklin, bilerek bilmeyerek melaikenin ve ruhanîlerin vücuduna olan ittifakları izah edilmiştir.

Üçüncü Esasta Semavî dinlerin ihbarı izah edilmiştir.

Dördüncü Esasta külli mevcudatın vazife-i külliyesine nezaret eden melaikeler, nev ve ferd itibariyle izah edilmiştir.

İkinci Maksad

Meleklerin vücudunun isbatı aynı zamanda ruhunda isbatı olduğundan ikinci maksadın mukaddimesinde ve birinci esasdaki dört menbada ruhun bekası isbat edilmiştir. İkinci, üçüncü ve dördüncü esaslarda ise ikinci maksadın başında geçen altı sualin cevabları verilmiştir.

İkinci esasta Saadet-i ebediyenin muktezileri On Medarda gösterilmiştir.

Üçüncü esasta Fâil’in muktedir olduğu üç mes’elede isbat edilmiştir.

Dördüncü esasda ise dünyanın, kıyamet ve haşre kabiliyeti dört mes’ele içinde isbat edilmiştir.

Mukaddime

Melaike ve ruhaniyatın vücudunun hakikat ve hikmet noktasında isbatıdır.

Hakikatın iktizası: Cenâb-ı Hakk canibinden melaike ve ruhaniyata baktığımız zaman hakikatın iktizası anlaşılıyor. Zira hakaik-ı eşya esma-i İlahiyedir. Öyle ise eşyanın hakikatı yani esma-i İlahiyenin hakikatı melaike ve ruhaniyatın vücudlarını iktiza ediyor. Şöyle ki; semaya nisbeten küçük ve hakir olan zeminimiz de bu kadar esma-i İlahiyenin tecelli etmesi ve bu tecelliyi anlayacak zişuurlarla doldurulması gösteriyor ki semavatta da tecelli eden esmasının tecellisini görecek oraya münasib mevcudat vardır.

Şu zeminimiz, semaya nisbeten küçüklüğü ve hakaretiyle beraber zîşuur mahlûklarla şenlendirilmesi işaret eder ki: Şu semavatın dahi ona münasip sekeneleri vardır.

Hikmet iktizası: Mahlukat canibinden melaike ve ruhaniyata baktığımız zaman hikmetin iktizası anlaşılıyor. Zira mahlukatın mahiyetlerini mukayese etsek göreceğiz ki, en kesif ve küduretli şeyler dahi hayata hizmet ettiriliyor. Öyle ise mahlukat içinde latif ve nuranî mahlukat dahi hayata hizmet edecektir. Hizmet eden mahlukat ise o hizmete nezaret eden melaikeyi ve temaşa ederek ubudiyet eden ruhaniyatın vücudlarını hikmeten iktiza ediyor.

Şu kesafetli topraktan ve şu küduretli sudan, mütemadiyen hummalı bir faaliyetle, letafetli hayatı ve nuranîyetli zevil-idraki halkeden Fâtır-ı Hakîm, elbette ruha çok lâyık ve hayata çok münasib, şu nur denizinden ve hattâ şu zulmet bahrinden, şu havadan, şu elektrik gibi sair madde-i latifeden bir kısım zîşuur mahlukları vardır.

Birinci Maksad

Melaikenin tasdiki imanın bir rüknüdür. Şu maksadda dört nükte-i esasiye vardır.

Birinci Esas

“Hayatın mahiyeti nedir?” sualine karşı fihristevari cevab şudur ki:

1. Hayat, herşeyi herbir zîhayat olan şeye mal eder.

2. Hayat, mevcudatın keşşafıdır. Keyfiyatın tahakkukuna sebebdir.

3. Hem cüz’î bir cüz’ü, küll ve küllî hükmüne getirir. Ve küllî şeyleri bir cüz’e sığıştırmaya sebebdir.

4. Hayat, kesrete vahdet verir ve kesrette ehadiyetin bir âyinesidir. Misal istersen dağ ve balarısına bak.

Hayatın, verilme maksadı itibariyle melaikeye imana şehadeti;

• Madem hayat, Zât-ı Zülcelal’in en parlak bir bürhan-ı vahdeti ve en büyük bir maden-i nimeti ve en latif bir tecelli-i merhameti ve en hafî ve bilinmez bir nakş-ı nezih-i san’atıdır.
• Hem madem hayat, o kadar nezih ve temizdir ki; iki vechi, yani mülk ve melekûtiyet vecihleri temizdir, pâktır, şeffaftır.

Elhasıl: Denilebilir ki; hayat olmazsa vücud vücud değildir, ademden farkı olmaz. Hayat, ruhun ziyasıdır. Şuur, hayatın nurudur. Mademki hayat ve şuur, bu kadar ehemmiyetlidirler.

Elbette sadık bir hads ile ve kat’î bir yakîn ile hükmolunur ki; şu kusûr-u semavîye ve şu büruc-u sâmiyenin dahi kendilerine münasib zîhayat, zîşuur sekeneleri vardır.

Hayatın, hikmet itibariyle melaikeye imana, şehadeti; Madem kudret-i ezeliye bilmüşahede en âdi maddelerden, en kesif unsurlardan hadsiz zîhayat ve zîruhu halkeder. Elbette kusursuz kudretiyle, bu noksansız hikmetiyle; nur gibi, esîr gibi ruha yakın ve münasib olan sair seyyalat-ı latife maddeleri ihmal edip hayatsız bırakmaz.

Melaikelerin ve ruhanîlerin kesretle vücudlarını kabul etmeye dair temsilde şöyle denilmiştir. Görünmemek, olmamağa hüccet olamaz. Görünmemenin üç sebebi vardır. Uzaklık sebebiyle veyahut gözünün kabiliyetsizliği veya onların gizlenmekliğidir.

Bu hadsiz tereşşuhat ve lemaat gösteriyor ki: Şu âlem-i maddiyat ve şehadet ise, âlem-i melekût ve ervah üstünde serpilmiş tenteneli bir perdedir.

İkinci Esas

Melaikenin vücuduna ve ruhanîlerin sübutuna ve hakikatlerinin vücuduna dair beş şahid gösterilmiştir.

1. Bütün ehl-i akıl ve ehl-i nakil, bilerek bilmeyerek ittifak etmişler.

2. Eski hükemanın Meşaiyyun kısmı, melaikenin manasını inkâr etmeyerek “Her bir nev’in bir mahiyet-i mücerrede-i ruhaniyeleri vardır” derler.

3. Eski hükemanın İşrakiyyun kısmı dahi “Ukûl-ü Aşere ve Erbab-ül Enva'” diye isim vermişler.

4. Bütün ehl-i edyan “melek-ül cibal, melek-ül bihar, melek-ül emtar” gibi her nev’e göre birer melek-i müekkel, vahyin ilhamı ve irşadı ile bulunduğunu kabul ederek o namlarla tesmiye ediyorlar.

5. Hattâ Maddiyyun ve Tabiiyyun dahi, melaikenin manasını inkâr edemeyerek “Kuva-yı Sâriye” namıyla bir cihette kabule mecbur olmuşlar.

Hem hayat, bir hakikat-ı hariciyedir. Vehmî bir emr, hakikat-ı hariciyeyi yüklenemediğinden haricteki eşyanın suret ve vaziyetleri, Bi-iznillah onları emr ve idare eden melaike ve ruhanîlerin vücudlarını iktiza eder.

Üçüncü Esas

Semavî dinlerin ihbarı: Tek bir cüz’ün vücudu ile, bir küllün tahakkuku bilinir.

Dördüncü Esas

Şu mevcudat-ı hariciyenin, her birisinin üstünde, birer melek-i müekkel var olmak lâzım gelir. Tâ ki o cismin gösterdiği vezaif-i ubudiyet ve hidemat-ı tesbihiyesini âlem-i melekûtta temsil etsin, dergâh-ı uluhiyete bilerek takdim etsin.

“Bazı melaikeler bulunur, kırk başı veya kırkbin başı var. Her başta kırkbin ağzı var, herbir ağızda kırkbin dil ile, kırkbin tesbihat yapar.” Şu hakikat-ı hadîsiyenin bir manası var, bir de sureti var.

Manası şudur ki: Melaikenin ibadatı, hem gayet muntazamdır, mükemmeldir, hem gayet küllîdir, geniştir.

Ve şu hakikatın sureti ise şudur ki: Bazı büyük mevcudat-ı cismaniye vardır ki, kırkbin baş, kırkbin tarz ile vezaif-i ubudiyeti yapar. Meselâ: Sema güneşlerle, yıldızlarla tesbihat yapar.

İkinci Maksad

[Kıyamet ve mevt-i dünya ve hayat-ı âhiret hakkındadır. Şu maksadın dört esası ve bir mukaddime-i temsiliyesi vardır.]

Mukaddime

Nasılki bir saray veya bir şehir hakkında biri dava etse: “Şu saray veya şehir, tahrib edilip yeniden muhkem bir surette bina ve tamir edilecektir.” Elbette, onun davasına karşı altı sual terettüb eder:

Birincisi: “Sebeb ve muktezi var mıdır?” (İkinci esasta on medar ile cevab verilmiştir.)

İkincisi: “Fâil ve ustası muktedir midir?” (Üçüncü esasta üç mes’ele ile izah edilmiştir.)

Üçüncüsü: “Tahribi mümkün müdür?” (Dördüncü esas Birinci mes’elede izah edilmiştir.)

Dördüncüsü: “Tahribi vaki’ olacak mıdır?” (Dördüncü esas İkinci mes’elede izah edilmiştir.)

Beşincisi: “Tamiri mümkün müdür?” (Dördüncü esas Üçüncü mes’elede izah edilmiştir.)

Altıncısı: “Tamiri vaki’ olacak mıdır?” (Dördüncü esas Dördüncü mes’elede izah edilmiştir.)

İşte şu mes’eleler, birinci esastan sonra isbat edilecektir.

Birinci Esas

Ruh, kat’iyyen bâkidir. Birinci maksaddaki melaike ve ruhanîlerin vücudlarına delalet eden hemen bütün deliller, şu mes’elemiz olan beka-i ruha dahi delildirler. Diğer deliller ise;

1. Ehl-i keşfin ve şuhudun onlarla temas etmeleri,

2. Hattâ ehl-i keşf-el kuburun onları görmeleri,

3. Hattâ bir kısım avamın da onlarla muhabereleri

4. Ve umumun da rü’ya-yı sadıkada onlarla münasebet peyda etmeleridir.

Şu teslimiyeti sarsılmış asırda vesveseleri izale için bir mukaddime ile dört menbaına işaret edeceğiz.

Mukaddime

Onuncu Söz’ün Dördüncü Hakikatında isbat edildiği gibi; Ebedi cemal, kemal ve rahmet daimi âyinedar müştak, dellâl mütefekkir, muhtaç müteşekkir; olan ruh-u insanînin devam-ı vücudunu ister.

Onuncu Söz’ün Altıncı Hakikatında isbat edildiği gibi; değil ruh-u beşer, hattâ en basit tabakat-ı mevcudat dahi, fena için yaratılmamışlar; bir nevi bekaya mazhardırlar.

Birinci Menba’: Enfüsîdir. Yani, herkes hayatına ve nefsine dikkat etse, bir ruh-u bâkiyi anlar.

İkinci Menba’: Âfâkîdir. Tek bir ruhun ba’de-l memat bekası anlaşılsa, şu ruh nev’inin külliyetle bekasını istilzam eder.

Üçüncü Menba’: Ruh zîhayat, zîşuur, nuranî, vücud-u haricî giydirilmiş, câmi’, hakikatdar, külliyet kesbetmeğe müstaid bir kanun-u emrîdir. Nevlerdeki kanun gibi, efrad değişsede kanun nevde devam eder. Öyle ise insanın ruhu, sair mahlukatın nev’i hükmünde kıymetli ehemmiyetli olduğundan sebat ve bekaya mazhardırlar.

Dördüncü Menba’: Sıfat-ı iradeden ve âlem-i emirden gelen şuursuz kavaninin, daima veya ağleben bâki kalması gösteriyor ki, şuursuz kavaninin bir nevi kardeşi ve onlar gibi sıfat-ı iradenin tecellisi ve âlem-i emirden gelen ruh, bekaya mazhardır.

İkinci Esas

Saadet-i ebediyeye muktezi mevcuddur. O muktezinin vücuduna delalet eden bürhan-ı kat’î “On Menba’ ve Medar”dan süzülen bir hadstir.

Birinci Medar: Kâinattaki nizam; kasd, ihtiyar, irade ve hikmet sahibi bir Zâtı gösterdiği gibi; nizamın devamlı olmasından ileri gelen intizam dahî takib edilen maksadın büyüklüğünü gösterir. İşte böyle büyük bir maksad zeval ve fena ile hiçe inmez. Eğer saadet-i ebediye olmazsa, şu esaslı nizam, bir suret-i zaîfe-i vahiyeden ibaret kalır. Öyle ise nizam-ı âlem, saadet-i ebediyeye işaret ediyor.

İkinci Medar: Onuncu Söz’ün Onuncu Hakikatında geçtiği gibi “Hilkat-i kâinatta görünen hikmet-i tâmme ve maslahatlara riayet edilmesi bu hikmetin devam edeceği saadet-i ebediyeyi iktiza ediyor.”

Üçüncü Medar: Onuncu Söz’ün Onbirinci Hakikatında geçtiği gibi “Akıl ve hikmet ve istikra ve tecrübenin şehadetleri ile sabit olan hilkat-ı mevcudattaki adem-i abesiyet ve adem-i israf, hem insanda olan hadsiz istidadat-ı maneviye ve nihayetsiz âmâl ve efkâr ve müyulât dahi saadet-i ebediyeye namzed olduğunu kat’î olarak ilân eder, saadet-i ebediyeye işaret eder.”

Dördüncü Medar: Onuncu Söz’ün Dokuzuncu Hakikatında geçtiği gibi “Herbir şahsın müddet-i ömründe tedricî bir kıyamet ve haşir geçirmesi kıyamet-i kübranın tahakkukuna delildir. Hem bütün nebatatın köklerini ve bir kısım hayvanları ayniyle baharda ihya etmek ve yaprakları ve çiçekleri ve meyveleri gibi sair bir kısım şeyleri, misliyle iade ederek bir nevi haşir ve neşir yapmak; herbir şahs-ı insanîde kıyamet-i umumiye içinde bir kıyamet-i şahsiyeye delil olabilir.

Beşinci Medar: Onuncu Söz’ün Onbirinci Hakikatında geçtiği gibi “Fıtrat ve fıtrattaki meyl-i saadet-i ebediye, saadet-i ebediyenin tahakkukuna dair vicdana bir hads-i kat’î veriyor.”

Altıncı Medar: Onuncu Söz’ün İkinci Hakikatında geçtiği gibi “Sâni’-i Zülcemal’in rahmetinin cilvelerinden olan aşk ve şefkat ve akıl nimetleri saadet-i ebediyeyi gösteriyor.”

Yedinci Medar: Onuncu Söz’ün Dördüncü ve İkinci Hakikatında geçtiği gibi “Sâni’-i Zülcelal’in lütuf ve merhametinin, ihsan ve kereminin cilveleri, saadet-i ebediyeyi gösteriyor.”

Sekizinci Medar: Onuncu Söz’ün Onbirinci Hakikatının hâtimesinde geçtiği gibi “İnsandaki vicdanî olan incizab ve cezbe saadet-i ebediyeyi gösterir.”

Dokuzuncu Medar: Onuncu Söz’ün Onikinci Hakikatında geçtiği gibi “Sadık, masduk, musaddak olan Muhammed-i Arabî Aleyhissalâtü Vesselâm’ın ihbarı saadet-i ebediyeyi gösterir.”

Onuncu Medar: Onuncu Söz’ün Onikinci Hakikatında geçtiği gibi “Kur’an-ı Mu’ciz-ül Beyan’ın ihbarat-ı kat’iyyesidir.” Misal olarak üç ayet verilmiştir.

Birincisi: Zerratın tavırdan tavıra geçirdiği vaziyetler haşre delildir.

İkincisi: Bir günde teşkil edilen ordunun istirahat için dağılmışken toplanması haşre delildir.

Üçüncüsü: Onuncu Söz’ün Üçüncü Hakikatında geçtiği gibi adaletle işlerin görülmesi haşre delildir.

İşte menabi-i aşere ve on medar; haşir ve kıyamete dâî ve muktezinin vücuduna kat’iyyen delalet ederler.

Üçüncü Esas

Fâil, muktedirdir. Kudret-i İlahiye zâtiyedir. Öyle ise acz tahallül edemez. Hem melekûtiyet-i eşyaya taalluk eder. Öyle ise mevani’ tedahül edemez. Hem nisbeti kanunîdir. Öyle ise cüz’, külle müsavi gelir ve cüz’î, küllî hükmüne geçer. Şu makam münasebetiyle üç mes’ele suretinde bir parça izah ederiz:

Birinci Mes’ele: Kudret-i ezeliye, Zât-ı Akdes-i İlahiyenin lâzime-i zaruriye-i zâtiyesidir. Kudretin zıddı olan acz ârız olamaz. Kudret-i zâtiyede meratib olamaz. Çünki herşeyin vücud meratibi, o şeyin zıdlarının tedahülü iledir. Öyle ise, makdurat dahi, bizzarure kudrete nisbeti bir olur. En büyük en küçüğe müsavi ve zerreler, yıldızlara emsal olur.

İkinci Mes’ele ki; kudret, melekûtiyet-i eşyaya taalluk eder. Evet, kâinatın âyine gibi iki yüzü var. Biri, mülk ciheti ki; Sâni’-i Zülcelal esbab-ı zahiriyeyi, tasarrufat-ı kudretine perde etmiştir. Diğeri, melekûtiyet ciheti ki; vasıtasız kendi Hâlıkına müteveccihtir.

Üçüncü Mes’ele ki; kudretin nisbeti kanunîdir. Yani: Çoğa-aza, büyüğe-küçüğe, uzak yakına bir bakar.

Birinci “Şeffafiyet” Sırrı: (Zemin Yüzü) Hem manilerden ve ayrı ayrı hususiyetlerden melekûtiyet ciheti mücerred ve safidir. Mahlukat canibinden güneşe ayine olabilmeyi ifade ediyor.

İkinci “Mukabele” Sırrı: (Güneş) Cenâb-ı Hak ile Mahlukat mabey-ninde nisbeti kesecek hiçbir mani olmadığını tam mukabil geldiğini ifade ediyor.

Üçüncü “Müvazene” Sırrı: (Terazi) Hem tesavi-i tarafeynden ibaret olan imkân itibariyle müvazenettedir.

Dördüncü “İntizam” Sırrı: (Gemi) Hem şeriat-ı fıtriye-i kübra olan nizam-ı fıtrata ve kavanin-i âdetullaha muti’dir.

Beşinci “Tecerrüd” Sırrı: Teşahhusattan mücerred bir mahiyet ruh gibi, bütün cüz’iyatına tecezzi etmeden bir bakar, girer. Meselâ: İğne gibi bir balık, balina balığı gibi o mahiyet-i mücerredeye mâliktir.

Altıncı “İtaat” Sırrı: (Kumandanın) “Arş” Emri

Dördüncü Esas

Nasıl kıyamet ve haşre muktezi var (İkinci esasta on medar içinde izah edildi.)

Ve haşri getirecek fâil dahi muktedirdir. (Üçüncü esasta üç mes’ele ile izah edildi.)

Öyle de: Şu dünyanın, kıyamet ve haşre kabiliyeti vardır. İşte şu mahal kabildir olan müddeamızda dört mes’ele vardır.

Birincisi: (Üçüncüsü: “Tahribi mümkün müdür?” sualine cevab verilecek.) Şu âlem-i dünyanın mevti, mümkündür. Çünki bir şey kanun-u tekâmülde dâhil ise, o şeyde alâküllihal neşvünema vardır. Neşvünema ve büyümek varsa, ona alâküllihal bir ömr-ü fıtrî vardır. Ömr-ü fıtrîsi var ise, alâküllihal bir ecel-i fıtrîsi vardır.

İnce Remizli Bir Mes’ele Kanun-u tekâmüle dâhil olan bütün eşyada görünen bir remz-i kudrettir ki; âlem-i latif hesabına şu âlem-i kesifi nur-u hayat ile eritiyor, yandırıyor, ışıklandırıyor, hakikatını kuvvetleştiriyor. Demek herhalde bir zaman gelecek ki: Kâinat hakikat-ı uzmasının kışır ve sureti olan âlem-i şehadet, Fâtır-ı Zülcelal’in izniyle parçalanacak.

İkincisi: (Dördüncüsü: “Tahribi vaki’ olacak mıdır? ” sualine cevab verilecek.)

Mevt-i dünyanın vuku bulmasıdır. Şu mes’eleye delil:

1- Bütün Edyan-ı Semavîyenin icmaıdır.

2- Ve bütün fıtrat-ı selimenin şehadetidir.

3- Ve şu kâinatın bütün tahavvülât ve tebeddülât ve tegayyüratının işaretidir.

4- Hem asırlar, seneler adedince zîhayat dünyaların ve seyyar âlemlerin, şu dünya misafirhanesinde mevtleriyle, asıl dünyanın da onlar gibi ölmesine şehadetleridir.

Bu ikinci mes’elede şu dünyanın sekeratını, âyât-ı Kur’aniyenin işaret ettiği surette izahatı yapılmıştır.

Üçüncüsü: O harab olmuş, ölmüş dünyanın, âhiret suretinde tamir ve dirilmesinin imkânıdır. Ölecek âlemin dirilmesi mümkündür.

(Beşincisi: “Tamiri mümkün müdür?” sualine REMİZLİ BİR NÜKTE içinde dört kısımda cevab verilecek.)

Birinci Sual: Cenâb-ı Hak zıtları niçin iç içe sokmuştur hikmeti nedir?

Elcevap: tecrübeye mahal ve imtihana meydan ve esma-i hüsnasına âyine ve kalem-i kader ve kudretine sahife olmak için zıtları iç içe yaratmıştır.

İkinci Sual: Zıtlar ne zamana kadar içi içe duracak.

Elcevap: Meclis-i imtihan kapanıncaya, tecrübe vakti bitinceye, Esma-i hüsna hükmünü icra edinceye, kalem-i kader, mektubatını tamamlayıncaya, kudret, nukuş-u san’atını tekmil edinceye, mevcudat, vezaifini îfa edinceye, mahlukat, hizmetlerini bitirinceye, herşey, manasını ifade edinceye, dünya, âhiret fidanlarını yetiştirinceye, zemin, Sâni’-i Kadîr’in bütün mu’cizat-ı kudretini, umum havarik-ı san’atını teşhir edip gösterinceye, şu âlem-i fena, sermedî manzaraları teşkil eden levhaları zaman şeridine takıncaya kadar zıtlar iç içe durmaya devam edecek.

Üçüncü Sual: Zıtların ayrılacağını nerden anlıyoruz.

Elcevap: Sâni’-i Zülcelal’in hikmet-i sermediyesi ve inayet-i ezeliyesinin iktiza ettiği onüç hakikattan zıtların ayrılacağını anlıyoruz.

Dördüncü Sual: Zıtlar ayrılırsa ne olacaktır.

Elcevap: Şu tasfiyenin neticesinde Cehennem dehşetli, Cennet haşmetli ve her ikisi ve ehilleri ebedi bir suret alacaktır.

Dördüncüsü: (Altıncısı: “Tamiri vaki’ olacak mıdır?” sualine cevab verilecek.)

O mümkün olan tamir ve ihyanın vuku bulmasıdır. Şuna delil başta

1. Kur’an-ı Kerim ve bütün Kütüb-ü Semavîye

2. Zât-ı Zülcelal’in evsaf-ı celaliyesi ve evsaf-ı cemaliyesi ve esma-i hüsnası

3. Enbiyaya gönderdiği bütün semavî fermanları ile kıyameti ve haşrin icadını va’detmiş. İşte madem va’detmiş, elbette yapacaktır. Onuncu Söz’ün Sekizinci Hakikatına müracaat et.

4. Hem başta Muhammed-i Arabî Aleyhissalâtü Vesselâm’ın bin mu’cizatının kuvvetiyle, bütün enbiya ve mürselînin ve evliya ve sıddıkînin, vukuunda müttefik olup haber vermeleridir.

5. Şu kâinat bütün âyât-ı tekviniyesiyle, vukuundan haber veriyor.

Otuzuncu Söz

Otuzuncu Söz’ün Yirmidokuzuncu ve Otuzbirinci Sözle olan münasebeti: Yirmidokuzuncu Söz’de nereye gidiyorsun sualine cevab verildiği gibi Otuzuncu Söz’de de necisin sualine cevab verilmiştir. Hem Otuzuncu Söz’de ister istemez gidilecek olan âhiret âleminde ebedi saadeti temin edecek, insanın mahiyetinde münderic bulunan enenin istikametli istimal yolunu ve bu yolda giden nübüvvet silsilesi gösterilmiştir. Otuzuncu Söz’de beşeriyetin kemâlinin, enenin mahiyetinin anlaşılıp kâinat kapılarının açılmasıyla ve enenin doğru istimal edilerek Cenâb-ı Hakk’ın isim ve sıfatlarının anlaşılmasıyla mümkün olduğu anlatılmış.

Otuzbirinci Söz’de ise insanî arşa, çıkan yol, icmali olarak mi’raç ile gösterilmiş. Otuzikinci ve Otuzüçüncü Söz’de tafsilli olarak kemalata giden yol gösterilmiştir. Otuzbirinci Söz’de mi’racın hakikatı için meratib-i kemalatta seyr-i süluktan ibarettir denildiği gibi Otuzikinci Söz’de de kemalat mertebeleri olan vahdaniyet, marifetullah ve muhabbetullah tafsilli bir surette izah edilmiştir.

Otuzüçüncü Söz’de ise herşeyden kemalat mertebelerine giden ellibeş esmanın tecellileri otuzüç pencere ile gösterilmiş.

Otuzuncu Söz bir cihette Birinci Söz’ün tafsilli suretidir. Zira Birinci Sözde de iki maksad nazara verilmiştir. Birincisi insanın Cenâb-ı Hakk namıyla hareket ettiğini, ikincisi herşeyin Bismillah dediğini izah eder. Otuzuncu Söz Birinci Maksadda Ene’nin Cenâb-ı Hakk namıyla nasıl hareket etmesi gerektiğini izah eder. İkinci Maksadda ise zerre’nin hareket ve vazifesinde herşeyin Allah namıyla nasıl hareket ettiğini izah eder.

Otuzuncu Söz’ün Birinci Maksadı ile İkinci Maksadı arasındaki münasebet: Birinci maksadda enenin hakikî mahiyeti ve sırr-ı hilkati izah edildi. İkinci maksadda ise ene miftahı ile açılan âlemin en küçük bir cüz’ü olan zerrenin hareket ve vazifesini ve Halık-ı Kâinat’ın kudsî maksadlarına vech-i delaleti bir mukaddime ve üç nokta içinde izah edilecektir.

Otuzuzuncu Söz Fihristi: İki maksaddır.

Birinci Maksad: Ene Risalesi, Hakaik-i İlahiyeye dairdir.

1. Enenin iki vazifesi

2. Enenin mahiyeti,

3. Enenin istimalindeki neticeleri,

4. Enenin nübüvvet ve felsefe silsilesindeki tesirleri,

a) Kuvve-i akliye, şeheviye ve gadabiyedeki tesirleri,

b) Felsefe ile nübüvvetin esaslarının mukayesesi,

c) Felsefenin İslâm âlemine tesiri,

d) Felsefenin esasat-ı fasidesine dört misal verilecek

İkinci Maksad: Tahavvülât-ı zerrata dair zerrenin hareket ve vazifesinden bir nebze bahseder. Şu maksad, bir “Mukaddime” ile “Üç Nokta”dan ibarettir.

Birinci Nokta: İki mebhastır.

Birinci Mebhas: Zerrelerin Cenâb-ı Hakk’ın vücud ve vahdetine ayinelik yapması

İkinci Mebhas: Zerrelerin harekatında takib edilen beş külli hikmet izah ediliyor.

İkinci Nokta: Zerrlerin Cenâb-ı Hakk namına hareket ettiğinin iki delili izah ediliyor.

Üçüncü Nokta: Zerrelerin harekatının altıncı külli hikmeti izah ediliyor ki; O da uhrevî âlemlere liyakat kesbetmek hayattar, manidar vaziyet alıp nurlanmaktır.

Birinci Maksad

Ene Risalesi Hakaik-i İlahiyeye dairdir.

Cenâb-ı Hakk, emanet cihetiyle insana “ene” namında öyle bir miftah vermiş ki; âlemin bütün kapılarını açar (Ene’nin kendinde tecelli eden esmanın kâinatta da tecelli ettiğini görmesiyle kâinatın kapıları açılır.) ve öyle tılsımlı bir enaniyet vermiş ki; Hallak-ı Kâinat’ın künuz-u mahfiyesini onun ile keşfeder. (Cenâb-ı Hakk’ın ilim ve kudret, Hakîm ve Rahîm gibi sıfât ve esması; muhit, hududsuz, şeriksiz olduğundan Cenâb-ı Hakkı tanımak için farazî ve vehmî bir hat çizmek lâzım geliyor. Onu da enenin istimal edilmiş şekli olan enaniyet yapar.)

Sâni’-i Hakîm, insanın eline emanet olarak, rububiyetinin sıfât ve şuunatının hakikatlarını gösterecek, tanıttıracak, işarat ve nümuneleri câmi’ bir ene vermiştir. Tâ ki o ene, bir vâhid-i kıyasî olup, evsaf-ı Rububiyet ve şuunat-ı Uluhiyet bilinsin.

Sual: Niçin Cenâb-ı Hakk’ın sıfât ve esmasının marifeti, enaniyete bağlıdır?

Elcevab: Çünki mutlak ve muhit bir şeyin hududu ve nihayeti olmadığı için, mahiyeti ne olduğu anlaşılmaz. Ancak ene ile anlaşılır. Ene, Vâcib-ül Vücud’un mutlak ve muhit ve hududsuz sıfâtını bildiren bir mizandır. Enenin “iki yüzü” var. Biri, hayra ve vücuda bakar. O yüz ile yalnız feyze kabildir. Vereni kabul eder, kendi icad edemez. O yüzde fâil değil, icaddan eli kısadır. Bir yüzü de şerre bakar ve ademe gider. Şu yüzde o fâildir, fiil sahibidir. Hem onun mahiyeti, harfiyedir; başkasının manasını gösterir.

Silsile-i nübüvvet ve diyanet ile silsile-i felsefe ve hikmetin insanlık âlemindeki meyveleri

Silsile-i felsefe ve hikmetin

1- Kuvve-i akliye dalında; Dehriyyun, Maddiyyun, Tabiiyyun meyvelerini,

2- Ve kuvve-i gazabiye dalında; Nemrudları, Firavunları, Şeddadları

3- Kuvve-i şeheviye-i behimiye dalında; âliheleri, sanemleri ve uluhiyet dava edenleri meyve vermiştir.

Silsile-i nübüvvet ve diyanetin

1- Kuvve-i akliye dalında enbiya ve mürselîn ve evliya ve sıddıkîn meyvelerini,

2- Ve kuvve-i dafia dalında âdil hâkimleri, melek gibi melikler meyvesini

3- Ve kuvve-i cazibe dalında hüsn-ü sîret ve ismetli cemal-i suret ve sehavet ve keremnamdarlar meyvesini yetiştirmiştir.

Silsile-i nübüvvet ve diyanet ile silsile-i felsefe ve hikmetin menşe’ ve esaslarına altı noktadan baktırmış. Enenin altı noktası abdiyeti, mahiyeti, vücudu, malikiyeti, hakikatı ve vazifesidir.

Silsile-i nübüvvet ve diyanet ile silsile-i felsefe ve hikmetin menşe’ ve esasları

Şimdi şu hakikatı tenvir için, felsefe mesleğinin esasat-ı fasidesinden neş’et eden neticeleriyle, silsile-i nübüvvetin esasat-ı sadıkasından tevellüd eden neticelerinin binler müvazenesinden nümune olarak üç-dört misal zikrediyoruz.

Enenin İki Vechinin Muvazenesi

1. Hayat-ı şahsiyedeki düsturî neticeler; İnsan kendi mahiyetini anlamasıyla Vâcib-ül Vücud’un mahiyetini anlayabileceğini ve ubudiyeti takınacağını izah ediyor.

Nübüvvet vechi: Gaye-i insaniyet ve vazife-i beşeriyet, ahlâk-ı İlahiye ile ve secaya-yı hasene ile tahalluk etmekle beraber, aczini bilip kudret-i İlahiyeye iltica, za’fını görüp kuvvet-i İlahiyeye istinad, fakrını görüp rahmet-i İlahiyeye itimad, ihtiyacını görüp gına-i İlahiyeden istimdad, kusurunu görüp afv-ı İlahîye istiğfar, naksını görüp kemal-i İlahîye tesbihhan olmaktır diye, ubudiyetkârane hükmetmişler.

Felsefe ise: “İnsaniyetin gayet-ül gayatı, “Teşebbüh-ü bil-Vâcib”dir. yani Vâcib-ül Vücud’a benzemektir.” deyip firavunane bir hüküm vermişler. İnsanın esasında münderiç olan acz u za’f, fakr u ihtiyaç, naks u kusur kapılarını kapayıp, ubudiyetin yolunu seddetmişler. Tabiata saplanıp, şirkten tamamen çıkamayıp, şükrün geniş kapısını bulamamışlar.

2. Hayat-ı içtimaiyedeki düsturî neticeler; Hayat-ı içtimaiye-i beşeriyede bir çığır açan, eğer kâinattaki kanun-u fıtrata muvafık hareket etmezse; hayırlı işlerde ve terakkide muvaffak olamaz. Kâinatta cereyan eden kanunlardan bazıları; düstur-u teavün, kanun-u kerem, namus-u ikram iken felsefe “Hayat bir cidaldir” diye eblehane hükmetmiştir.

3. Tevhid-i İlahî hakkındaki netaic-i âliyesi ve düstur-u galiyesi; Nübüvvet “Madem her şeyde ve bütün eşyada bir birlik var, demek birtek Zâtın icadıdır.” derken Felsefenin işrakiyyun kısmı ise “Birden bir sudûr eder” diyerek ve Hâlık-ı Zülcelal’e, “akl-ı evvel” namını vererek esbaba ve vesaite bir nevi rububiyet vermiştir.

4. Herşeyin neticesi ve hikmeti hakkında nübüvvet silsilesi “kendine bakan bir ise Sâni’ine bakan binlerdir.” derken felsefe ise “Herbir zihayatın neticesi kendine bakar demiştir.

İşte bu dört misale, binler misali kıyas edebilirsin. “Lemaat” namındaki bir risalede bir kısmına işaret etmişiz.

Felsefenin şaşaa-i surîsine aldanıp o mesleğe giren İslâm alimleri

1- Hükema kısmından İbn-i Sina ve Farabî,

2- Mütekellimînin mütebahhirîn ülemasından olan Mu’tezile imamları,

3- Üdeba-yı İslâmiyenin meşhurlarından, bedbînlikle maruf Ebu-l Alâ-i Maarri ve yetimane ağlayışıyla mevsuf Ömer Hayyam

Meslek-i felsefenin esasat-ı fasideleri:

1- Felsefe eneye mana-yı ismî cihetiyle baktığı için bir firavunluk verir. Bu vaziyette ene Hâlık-ı Zülcelal’in evamirine karşı mübareze vaziyetini alır. Meydan okur gibi Kadîr-i Mutlak’ı acz ile ittiham eder. Hattâ Hâlık-ı Zülcelal’in evsafına müdahale eder.

2- Cenâb-ı Hakk’a “mûcib-i bizzât” demişler, ihtiyarını nefyetmişler;

3- “Cüz’iyata ilm-i İlahî taalluk etmiyor” diye ilm-i İlahînin azametli ihatasını nefyetmişler;

4- Her şeyde Hâlık-ı Külli Şey’e has, parlak sikkeyi görmeyip esbaba tesir verip, tabiat eline icad verir.

5- Haşri nefyedip, ervahlara bir ezeliyet isnad etmişler.

Fatiha-i Şerife’nin âhirinde işaret edilen üç mesleğin hakikatı izah edilmiştir.

Evvelki yol, tabiata saplananların ve tabiiyyun fikrini taşıyanların mesleğidir.

İkinci yol, esbabperestlerin ve vesaite icad ve tesir verenlerin, Meşaiyyun hükeması gibi; yalnız akıl ile, fikir ile hakikat-ül hakaika ve Vâcib-ül Vücud’un marifetine yol açanların mesleğidir.

Üçüncü yol ise: Sırat-ı müstakim ehli olan ehl-i Kur’an’ın cadde-i nuranîyesidir ki en kısa, en rahat, en selâmet ve herkese açık, semavî ve rahmanî ve nuranî bir meslektir.

İkinci Maksad

[Tahavvülât-ı zerrata dair zerrenin hareket ve vazifesinden bir nebze bahseder. Şu maksad, bir “Mukaddime” ile “Üç Nokta”dan ibarettir.]

Birinci Nokta: İki mebhastır.

Birinci Mebhas: Zerrelerin Cenâb-ı Hakk’ın vücud ve vahdetine ayinelik yapması

İkinci Mebhas: Zerrelerin harekatında takib edilen beş külli hikmet izah ediliyor.

İkinci Nokta: Zerrlerin Cenâb-ı Hakk namına hareket ettiğinin iki delili izah ediliyor.

Üçüncü Nokta: Zerrelerin harekatının altıncı külli hikmeti izah ediliyor ki; O da uhrevî âlemlere liyakat kesbetmek hayattar, manidar vaziyet alıp nurlanmaktır.

Mukaddime

Tahavvülât-ı zerrat nedir?

Tahavvülât-ı zerrat; Nakkaş-ı Ezelî’nin kalem-i kudreti, kitab-ı kâinatta yazdığı âyât-ı tekviniyenin hengâmındaki ihtizazatı ve cevelanıdır.

Tahavvülât-ı zerratı anlamak için “İmam-ı Mübini, Kitab-ı Mübini ve Levh-i Mahv-İsbatı” anlamak lazımdır.

Âlem-i gaybdan olan, her şeyin geçmiş aslında ve gelecek neslindeki intizamata medar ve ilim ve emr-i İlahînin bir ünvanı olan “İmam-ı Mübin”in düsturları ve imlası tahtında

Ve zaman-ı hazır ve âlem-i şehadetten, teşkil ve icad-ı eşyada tasarrufa medar ve kudret ve irade-i İlahiyenin bir ünvanı olan “Kitab-ı Mübin”den istinsah ile

Ve seyyal zamanın hakikatı ve sahife-i misaliyesi olan “Levh-i Mahv-İsbat”ta kelimat-ı kudreti yazmak ve çizmekten gelen harekâttır ve manidar ihtizazattır.

Birinci Nokta

İki Mebhastır.

Birinci Mebhas: Her zerrede -hem hareketinde, hem sükûnetinde– iki güneş gibi iki nur-u tevhid parlıyor.

Harekatında; havanın herbir zerresinin Cenâb-ı Hakkın ilim ve iradesiyle her şeyin içine girip işlemesiyle nur-u tevhid parlıyor.

Sukununda ise; sâkin toprağın, sâkin olan herbir zerresinin bir Kadîr-i Mutlak, bir Alîm-i Küll-i Şey’in emir ve izniyle, havl ve kuvvetiyle herbir tohumların açılmasına menşe ve medar olmasında nur-u tevhid parlıyor.

Misaldeki Avrupa’ya giden acemî, ham, âmi, âdi, kör adam hava zerresine, kulübecikte oturan kör, âciz, yerinden kalkamayan adam ise toprak zerresine işarettir.

İkinci Mebhas: Kur’an-ı Hakîm’in hikmeti nokta-i nazarında tahavvülât-ı zerratın pekçok hikmet ve vazifelerinden beşine işaret ederiz.

Birincisi: Cenâb-ı Vâcib-ül Vücud’un tecelliyat-ı icadiyesini tecdid ve tazelendirmek ve yeni gelenlere yer vermek için, Fâtır-ı Zülcelal kudretiyle zerratı tahrik ve tavzif etmiştir. Ruhun model olması ve kitab misaliyle izah edilmiştir.

İkincisi: Mâlik-ül Mülk-ü Zülcelal; şu dünyayı, bahusus rûy-i zemin tarlasını bir mülk suretinde yaratmasıyla çok mahsülleri almak, hazine-i rahmetinin hedayasını, ve mu’cizat-ı kudretinin nümunelerini göstermek için zerratı hareket ettirir. Tarla misali misaliyle izah edilmiştir.

Üçüncüsü: Esma-i İlahiyenin nihayetsiz tecelliyatını mahdud bir zeminde hadsiz nukuşlarla göstermek ve farklı manaları ifade etmek için Nakkaş-ı Ezelî zerratı tavzif etmiştir.

Dördüncüsü: Âlem-i misal ve âlem-i melekût gibi gayr-ı mahdud uhrevî âlemlere mahsulât-ı manevîye yetiştirmek için Hakîm-i Zülcelal zerratı tahrik etmiştir.

Beşincisi: Üçüncü ve dördüncü hikmetin birleşiminden beşinci hikmet çıkmışıtr. Şöyle ki; Gayr-ı mahdud esmanın cemalli ve celalli ve kemalli tecelliyatını şu dar ve mahdud zeminde ve mütenahî ve az bir zamanda göstermesine karşılık mevcudata yaptırdığı gayr-ı mütenahi tesbihatın neticesi olan pek çok hakaik-i gaybiye ve çok semerat-ı uhreviye ve fânilerin bâki olan hüviyet ve suretlerinden pekçok nukuş-u misaliye ve çok manidar nüsuc-u levhiyeyi almak için zerratı tahrik etmiştir.

Zerreler, hakikatta biri enfüsî, diğeri âfâkî iki hareket-i cezbekâranede zikir ve tesbih-i İlahî ile Mevlevî gibi zikreder ve deverana kalkar.

(Üçüncü Nokta’da altıncı uzun bir hikmet daha söylenecektir.)

İkinci Nokta

Herbir zerrede, Vâcib-ül Vücud’un vücuduna ve vahdetine iki şahid-i sadık vardır.

Birincisi: Zerre acz ve cümuduyla beraber şuurkârane büyük vazifeleri yapmakla, büyük yükleri kaldırmakla Vâcib-ül Vücud’un vücuduna kat’î şehadet eder.

İkincisi: Zerre kâinatın nizamat-ı külliyesini bilir bir tarzda tevfik-i hareket etmesi ve her yere manisiz girmesi; tek bir Alîm-i Mutlak’ın kudretiyle, hikmetiyle işlediğini gösterir.

Hem her bir zerre, öyle bir nakş-ı san’atta işler ki; bütün zerratla münasebettar, herbirisine ve umumuna hem hâkim ve hem herbirisine ve umumuna mahkûm bir vaziyette bulunmakla Sani’i Hakîmin kanun-u kader ve kalemi kudretine kat’i şehadet eder.

Üçüncü Nokta

Şu nokta, Birinci Nokta’nın âhirinde va’d olunan altıncı hikmet-i azîmeye bir işarettir. Şöyle ki:

Altıncı hikmet-i azîme: tahavvülât-ı zerratın hikmeti zerreleri nurlandırmak ve âlem-i uhreviye binasına lâyık zerreler olmak için, hayattar ve manidar olmaktır. Zerratın harekâtında şu hikmetin bulunması üç kısımda izah edilir.

Evvelâ, Sâni’in hikmetiyle bilinir. Çünki Sâni’i Hakîmin intizam ve hikmetle zerratı hareket etirmesinde devamlılık ve vüs’at, takib ettiği maksadın büyüklüğünü gösterir. Sani’in hikmetiyle takib ettiği maksadın büyüklüğü ise hizmet gören zerratın harekâtını hikmetsiz, nursuz, ücretsiz bırakmamayı iktiza eder. Öyle ise Sani’in hikmet ile zerrata vereceği ücret âhiret âlemine lâyık olarak hayattar ve manidar bir vaziyette nurlanmaktır.

Sâniyen: Sâni’-i Hakîm, zerratı bir ücret-i kemal hükmünde kendine lâyık bir nevi kemalâta koşturmasıyla bilinir. Zerratın hakiki kemalâtı ise âhirette layık bir suret almaktır.

Sâlisen: Sâni’-i Hakîm’in emriyle vazife-i fıtrat içinde zerratın enva’-ı harekâtına göre onlara tecelli eden esmanın hesabına ve şerefine olarak birer manevî letafet, birer manevî nur, birer makam, birer manevî ders almalarıyla bilinir ki zerrat âlem-i âhirette hayattar ve manidar bir suret almaktır.

Elhasıl: Kanun bir silsiledir, ef’al onun ile bağlıdır. Elbette bu görünen zerratın harekatı arkasında görünen kanunlar vardır.

Birincisi: Sâni’-i Hakîm her şey için o şeye münasib bir nokta-i kemal ve istidad vererek sevk etmesiyle bir “Kanun-u Rububiyet“in ucu görünüyor. Zerratın nokta-i kemali âlem-i âhirette hayattar ve manidar bir suret almaktır.

İkincisi: Hâlık-ı Kerim, hidemat-ı Rabbaniyede istihdam olunan hayvanlara birer ücret-i kemal vermesiyle bir muazzam “Kanun-u Kerem“in ucu görünüyor. Zerratın ücret-i kemali âlem-i âhirette hayattar ve manidar bir suret almaktır.

Üçüncüsü: Her şeyin hakikatında görünen güzelliğin arkasında bir “Kanun-u Tahsin ve Cemal“in ucu görünüyor. Esmanın tecelli ettiği zerratın en güzel sureti âlem-i âhirette hayattar ve manidar bir suret almaktır.

Dördüncüsü: Fâtır-ı Kerim, düstur-u kerem iktizasıyla bir şeye verdiği makamı ve kemali, o şeyin müddeti ve ömrü bitmesiyle, o kemali geriye almamasıyla bir “Kanun-u Rahmet“in ucu görünüyor. Zerratın makamını ve kemalini almayıp âlem-i âhirette de hayattar ve manidar bir suret devam etmektir.

Beşincisi: Hallak-ı Bîmisal israf etmeyip abes işleri yapmamasıyla bir “Kanun-u Hikmet“in ucu görünüyor. Zerratın israf ve abese gitmemesi âlem-i âhirette hayattar ve manidar bir suret almasıyla mümkündür.

Altıncısı: Zerrat-ı arziyenin vazife noktasında kendine göre tekemmül ettikten sonra, harab olacak dünyanın enkazı içinde bırakılmayıp öteki âlemin binasında dercedilmesiyle bir “Kanun-u Adl“in ucu görünüyor. Zerratın tekemmül ettikten sonra hakkı hayatının adaletle devam etmesi âlem-i âhirette hayattar ve manidar bir suret almakla mümkündür.

Yedincisi: Hidemat-ı hayatiye ve hayattaki tesbihat-ı Rabbaniyeye hizmet etmiş herbir zerrenin manevî alnında o manaların hikmetlerini, kader kalemiyle kaydetmesiyle bir “Kanun-u İlm-i Muhit“in ucu görünüyor. Zerratın hidemat-ı hayatiyeleri ve tesbihatları vücuda gelmeden ve gittikten sonra ilm-i muhitte var olduğunun görünmesi için zerrat âlem-i âhirette hayattar ve manidar bir suret alacaktır.

Netice-i Kelâm: Geçmiş yedi kanun, yani Kanun-u Rububiyet, Kanun-u Kerem, Kanun-u Cemal, Kanun-u Rahmet, Kanun-u Hikmet, Kanun-u Adl, Kanun-u İhata-i ilmî gibi pekçok muazzam kanunların görünen uçları arkalarında birer İsm-i A’zamı ve o İsm-i A’zamın tecelli-i a’zamını gösteriyor. Ve o tecelliden anlaşılıyor ki:

Sekizincisi: Öyle ise zerreler başıboş değiller. Bütün bu kanunların arkasında zerratı bir ordu gibi haşredecek kadar muhit bir “Kanun-u Kayyumiyet” görünüyor. Zerratın dağalmayıp ordu gibi bütünlük gösterip devam etmesi âlem-i âhirette hayattar ve manidar bir suret almasıyla mümkündür.

Sual: Necisin, nereden geliyorsun, nereye gidiyorsun suallerinden birinin de cevabı olan zerrelerin harekâtının, bu zamana kadar Kur’an müfessirleri tarafından da keşfedilemeyen bir sır olmasının sebebi nedir?

Elcevap: Zerrelerin harekâtı, İsm-i A’zamın tecellisiyle olduğundan, Cenâb-ı Hakk’ın İsm-i A’zamını ve her ismin a’zamî mertebesindeki tecellisiyle zahir olan ef’al-i azîmeyi gören ve gösterebilen biri tarafından bu sır açılabilirdi.

Elhasıl: Geçmiş üç nokta sırrıyla; herbir zerre, mebde’-i hareketinde lisan-ı hal ile “Ben, Allah’ın namıyla, hesabıyla, ismiyle, izniyle, kuvvetiyle hareket ediyorum.” der. Sonra netice-i hareketinde, herbir masnu’ gibi herbir zerre, herbir taifesi, lisan-ı hal ile bir kaside-i medhiye hükmünde olan san’atlı bir mahlukun nakşında, kudretin küçük bir kalem ucu hükmünde kendini gösterir.

Otuzbirinci Söz

Otuzbirinci Söz’ün diğer Sözlerle olan münasebeti: Birinci Söz Risale-i Nur’un çekirdeği hükmündedir. Otuzuncu Söz’e kadar herşeyin Bismillah dediğini enfüsî ve afakî âlemde delilleri ile isbat edilmiştir. Otuzuncu Söz’e kadar bir cihetle erkân-ı imanîyenin usûlü ders verilmiştir. Sonrasında Mi’racdan bahsedilmiştir. Miraç Risalesi Otuzbir sayfadır.

Otuzuncu Söz’ün Otuzbirinci Sözle olan münasebeti: Otuzuncu Söz’ün Birinci Makamında ene açılmış, İkinci Makamında harekât-ı zerrat açılmış, yani herşeyin Bismillah dediği isbat edilmiştir. Otuzbirinci Söz’de de âlem-i vücub açılmıştır. Otuzbirinci Söz’de anlatılan âlem-i vücubun müşahhas hali Otuzikinci ve Otuzüçüncü Sözlerdir. Otuzikinci Söz’de iman-ı billah, marifetullah ve muhabbetullah anlatılmıştır. Otuzüçüncü Söz’de de vücub ve vahdaniyet-i İlahiye ve evsaf ve şuunat-ı Rabbaniyeye, âlem-i asgar ve ekber olan insan ve kâinatın ellibeş lisanla vech-i delaletleri anlatılmıştır.

Otuzbirinci Söz: Mi’rac-ı Nebeviyeye dairdir

İhtar: Mi’rac mes’elesi, erkân-ı imanîyenin kabulünden sonra isbat edilebilir. Öyle ise biz, Mi’racda istib’ad ile vesveseye düşen bir mü’mini muhatab ittihaz ederek, ona karşı beyan edeceğiz. Arasıra makam-ı istima’da olan mülhidi nazara alıp serd-i kelâm edeceğiz.

Bazı sözlerde Otuzbirinci Söz’ün bir kısım lem’aları zikredilmişti. İhvanlarımın ısrarı ile ayrı ayrı o lem’aları hakikatın aslıyla birleştirmek ve kemalât-ı Ahmediyenin (A.S.M.) cemaline birden bir âyine yapmak için, inayeti Allah’tan istedik.

Mukaddime, Yirmibeşinci Söz’ün İkinci Şulesinin İkinci Nurundaki Dokuzuncu Nükte-i Belâgat’tan alınmıştır.

Birinci Esas Mi’racın sırr-ı lüzumu izah edilmiştir.

Onikinci Söz’ün sırr-ı i’caz-ı Kur’an ve sırr-ı Mi’rac hakkındaki iki temsili alınmış. Birinci temsilde Cenâb-ı Hakk neden uzun bir seyahatten sonra Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ı huzuruna aldığı üzerine durulmuştur. Bir kişinin velayet mertebesi, mazhar olduğu esmanın çokluğu ve azameti nisbetinde artar. (her bir esmayı kelamın ulviyetini arttıran mütekellim, muhatab, makam ve maksad itibariyle düşündüğümüzde velayet mertebesindeki kişilerin derecatı daha iyi anlaşılır.)

İkinci temsil de ise Cenâb-ı Hakka yakınlaşma yolu üzerine durulmuş.

İkinci Esas Mi’racın hakikatını izah eder.

Birinci temsilde Yirmidördüncü Söz’ün Birinci Dalındaki Cenâb-ı Hakkı ayrı ayrı esma ile  tanımak hakikatı izah edilmiştir

İkinci temsilde ise Onaltıncı Sözün Üçüncü Şua’ındaki herbir esmanın pek çok mertebeleri olduğu ve herbirinin bir arşı olduğu hakikatı izah edilmiştir.

İkinci Esasın Yedi Suali Onbeşinci Söz gibi Külliyatın muhtelif yerlerinden alınmıştır.

Üçüncü Esas Mi’racın hikmetini izah eder. Onbirinci Söz’den ve Otuzuncu Lem’anın Üçüncü Nüktesinin ism-i Hakem’e dair olan kısmından alınmıştır.

Birinci temsilde Mi’racın hikmeti Onbirinci Söz’deki saray temsili ile anlatılmıştır. Şöyle ki; Sâni’-i Âlem, bir ferd-i mümtazı, bütün mahlukat hesabına, kendine muhatab ittihaz ederek, bütün zîşuur namına, kâinatı ve insanı yaratmasındaki makasıd-ı İlahiyesini ona anlatması ve onunla bütün zîşuura bildirmesi ve onun nazarı ile,  âsârında ef’alinin, esmasının, sıfâtının, şuunatının ve Zâtının güzelliğini müşahede etmesi ve ettirmesi, bir hayt-ı ittisal suretinde kesret tabakatının müntehasından tâ mebde’-i vahdete kadar nur-u vahdetini ve tecelli-i ehadiyetini göstermek istemesi Mi’racın hikmetidir.

İkinci temsilde Mi’racın hikmeti Otuzuncu Lem’a Üçüncü Nükte Beşinci Noktasındaki kitab temsili ile anlatılmıştır. Şöyle ki; Sâni’-i Mevcudat, bütün mevcudatta intişar eden tecelli-i muhabbetin bütün enva’ını bir noktada, bir âyinede görmek ve bütün enva’-ı cemalini, ehadiyet sırrıyla göstermek için Cenâb-ı Hakk zatında olan bütün enva’-ı cemalini, gösterebilecek mahiyet-i Muhammediye’ye (A.S.M.), nazar-ı inayet ile bakmış. Kâinattaki bütün mahiyetleri içerisine alacak bir mahiyette olduğunu görmüş. Ve Zât-ı Muhammedi’yi (A.S.M.), mebde’-i evvel olarak yaratıp onun üzerine kâinatı bina etmiş. Ve daha sonra ağaçta olan bütün hakikatları meyvede toplamış. İşte o meyve ise Zât-ı Ahmediyyenin (A.S.M.) Mi’racıdır. Mi’rac Resul-i Ekrem’in (A.S.M.) kudsî mahiyetinde çekirdek hükmünde bulunan ilmi olarak gözüken ne kadar cemal ve kemaller varsa bunların meyve makamına bir seyr-i sülukudur.

Dördüncü Esas Mi’racın semeratı ve faydası beş meyve ile izah edilmiştir. Bu meyveler İman Küfür Muvazenelerinden alınmıştır.

Birinci Meyve: Erkân-ı imanîyenin hakaikını göz ile görmesidir.

İkinci Meyve: İslâmiyet’in -başta namaz olarak- esasatını, cin ve inse hediye getirmesidir.

Üçüncü Meyve: Saadet-i ebediyenin vücudunun müjdesini definesini görüp, anahtarını alıp getirip cin ve inse hediye etmesidir.

Dördüncü Meyve: Rü’yet-i cemalullah meyvesini kendi aldığı gibi, o meyvenin her mü’mine dahi mümkün olduğunu, cin ve inse hediye etmesidir.

Beşinci Meyve: İnsan kâinatın kıymetdar bir meyvesi ve Sâni’-i Kâinat’ın nazdar sevgilisi olduğu, Mi’rac ile anlaşılıp o meyveyi cin ve inse hediye etmesidir.)

Mukaddime

Kur’an-ı Hakîm kâh olur cüz’î bazı maksadları zikreder. Sonra o cüz’iyat vasıtasıyla küllî makamlara zihinleri sevketmek için, o cüz’î maksadı, bir kaide-i külliye hükmünde olan esma-i hüsna ile takrir ederek tesbit eder, tahkik edip isbat eder. Meselâ:

اِنَّهُ deki zamir, Peygambere göre olsa, O küçük cüz’î seyahatı

1- Hem küllî,

2- Hem mahşer-i acaib bir seyahatın anahtarı hükmünde gösteriyor ki, bu mana ikinci esasta mi’racın hakikatı olarak izah ediliyor.

Eğer zamir, Cenâb-ı Hakk’a raci’ olsa, şöyle oluyor ki: o bir abddir ve o seyahat, bir mi’rac-ı cüz’îdir. Fakat bu abdin,

1- Bütün kâinata taalluk eden bir emanet beraberindedir.

2- Hem şu kâinatın rengini değiştirecek bir nur beraberdir.

3- Hem saadet-i ebediyenin kapısını açacak bir anahtar beraberdir.

Cenâb-ı Hak kendini “bütün eşyayı işitir ve görür” sıfatıyla tavsif eder. Tâ o emanet, o nur, o anahtarın cihanşümul ve muhit ve umum kâinata âmm ve bütün mahlukata şamil hikmetlerini göstersin. Bu mana üçüncü esasta mi’racın hikmeti olarak izah ediliyor.

Bu sırr-ı azîmin “Dört Esas”ı var.

Birinci Esas

Mi’racın Sırr-ı Lüzumu: Neden dolayı velayet-i Ahmediye (A.S.M.) Mi’rac gibi uzun bir seyahatın neticesinden sonra, her velinin kendi kalbinde muvaffak olduğu münacata muvaffak oluyor?”

Elcevab: Şu sırr-ı gamızı “iki temsil” ile fehme takrib ediyoruz. Onikinci Söz’ün sırr-ı i’caz-ı Kur’an ve sırr-ı Mi’rac hakkında olan şu iki temsili dinle:

Birinci Temsil

Bir sultanın iki çeşit mükâlemesi, sohbeti, görüşmesi vardır. İki tarzda hitabı, iltifatı vardır. Birisi cüz’î ve has, diğeri küllî ve âmm… Birisi İlham, diğeri Vahy… Birisi Namaz, diğeri Mi’raç…

İkinci Temsil

Güneşle iki tarzda münasebetdar olunur, Biri elindeki âyine ile diğeri ise doğrudan doğruya…

İşte Şems-i Ezel ve Ebed Sultanı olan Zât-ı Ehad ve Samed’in tecellisi, mahiyet-i insaniyeye hadsiz meratibi tazammun eden iki suretle tezahür eder: Biri perdeli ve zamanlı, diğeri perdesiz ve zamansız… Biri velayet ve kurbiyet, diğeri risalet ve akrabiyettir. Biri galib-i esma ve sıfâtın zılalinde o Şems-i Ezelî’nin nuruna ve sohbetine ve münacatına mazhariyettir. Diğeri bütün kâinatta cilveleri tezahür eden esma-i hüsnayı, birden âyine-i ruhunda gösterebilmesi cihetiyle Cenâb-ı Hakkın, tecelli-i zâtıyla ve esma-i hüsnanın a’zamî mertebesinde o Şems-i Ezelî’nin nuruna ve sohbetine ve münacatına mazhariyettir.

İkinci Esas

Hakikat-ı Mi’rac nedir?

Elcevab: Zât-ı Ahmediyenin (A.S.M.) meratib-i kemalâtta seyr ü sülûkünden ibarettir. Şu yüksek hakikata “iki temsil” dûrbîni ile bakılabilir.

Birinci Temsil

Yirmidördüncü Söz’de Birinci Dalda esmanın kâinattaki tecellileri ve insanın esma ile münasebeti Padişah temsili ile izah edilmiştir. Nasılki bir padişahın kendi hükûmetinin dairelerinde ayrı ayrı ünvanları (Hakim, Sultan, Kumandan-ı A’zam ve Halife gibi) ve raiyetinin tabakalarında başka başka nam ve vasıfları (Muti’ ahali ona “Merhametkâr Padişah” derler. Âsi insanlar ona “Kahhar Hâkim” diye tanır.) ve saltanatının mertebelerinde çeşit çeşit isim ve alâmetleri vardır.

İşte Zât-ı Ahmediye Aleyhissalâtü Vesselâm, çünki ism-i a’zama mazhardır ve nübüvveti umumîdir ve bütün esmaya mazhardır. Elbette bütün devair-i rububiyetle alâkadardır. Elbette o dairelerde makam sahibi olan Enbiyalarla görüşmek ve umum tabakattan geçmek; hakikat-ı Mi’racı iktiza ediyor.

İkinci Temsil

Hâkim-i Arz ve Semavat, herbir daire ve tabakada birer daire-i rububiyeti ve birer tabaka-i hâkimiyeti görünüyor. Şimdi, bütün kâinattaki makasıd-ı ulya ve netaic-i uzmayı anlayacak ve bütün tabakatın ayrı ayrı vezaif-i ubudiyetlerini görmekle, Zât-ı Kibriya’nın saltanat-ı rububiyetini, haşmet-i hâkimiyetini müşahede ederek, o zâtın marziyatı ne olduğunu anlamak ve onun saltanatına dellâl olmak için, alâküllihal o tabakat ve dairelere bir seyr ü sülûk olacaktır. Tâ daire-i a’zamiyesinin ünvanı olan Arş-ı A’zamına girecek, tâ Kab-ı Kavseyn’e, yani imkân ve vücub ortasında Kab-ı Kavseyn ile işaret olunan makama girecek ve Zât-ı Celil-i Zülcemal ile görüşecektir ki; şu seyr ü sülûk ise, Mi’racın hakikatıdır.

Şimdi makam-ı istima’da olan mülhide bakıyoruz.

Birinci Sual: “Ben Allah’ı tanımıyorum, Peygamberi bilmiyorum, nasıl Mi’raca inanacağım?”

İkinci Sual: “Nasıl inanayım, herşeyden daha yakın bir Rabb’a binler sene mesafeyi kat’edip, yetmişbin perdeyi geçtikten sonra onunla görüşmek ne demektir?”

Üçüncü Sual: “Ben semavatı inkâr ediyorum, melaikelere inanmıyorum. Semavatta birinin gezmesine, melaikelerle görüşmesine nasıl inanayım?”

Dördüncü Sual: “Bin müşkilât ile tayyare vasıtasıyla ancak bir-iki kilometre yukarıya çıkılabilir. Nasıl, bir insan cismiyle binler sene mesafeyi birkaç dakika zarfında kat’eder, gider, gelir?”

Beşinci Sual: “Haydi çıkabilir, niçin çıkmış? Ne lüzumu var? Veliler gibi ruh ve kalbi ile gitse, yeter?”

Altıncı Sual: “Birkaç dakikada binler sene mesafeyi kat’etmek, aklen muhaldir?”

Yedinci Sual: “Evet olabilir, mümkündür. Fakat her mümkün vaki’ olmuyor. Bunun emsali var mı ki kabul edilsin? Emsali olmayan bir şeyin, yalnız imkânı ile vukuuna nasıl hükmedilebilir?”

Üçüncü Esas

Hikmet-i Mi’rac nedir?

Elcevab: Şu kâinatın hâlıkı, şu kesret tabakatında nur-u vahdetini ve tecelli-i ehadiyetini göstermek için, kesret tabakatının müntehasından tâ mebde’-i vahdete bir hayt-ı ittisal suretinde bir Mi’rac ile bir ferd-i mümtazı, bütün mahlukat hesabına, kendine muhatab ittihaz ederek, bütün zîşuur namına, makasıd-ı İlahiyesini ona anlatmak ve onunla bildirmek ve onun nazarı ile, âyine-i mahlukatında cemal-i san’atını, kemal-i rububiyetini müşahede etmek ve ettirmektir.

İşte Sâni’-i Mevcudat, bütün mevcudatta intişar eden tecelli-i muhabbetin bütün enva’ını bir noktada, bir âyinede görmek ve bütün enva’-ı cemalini, ehadiyet sırrıyla göstermek için; şecere-i hilkatten bir meyve-i münevver derecesinde ve kalbi, o şecerenin hakaik-i esasiyesini istiab edecek bir çekirdek hükmünde olan bir zâtı, o mebde’-i evvel olan çekirdekten, tâ münteha olan meyveye kadar bir hayt-ı ittisal hükmünde olan bir Mi’rac ile, o ferdin kâinat namına mahbubiyetini göstermek ve huzuruna celbetmek ve rü’yet-i cemaline müşerref etmek ve ondaki halet-i kudsîyeyi başkasına sirayet ettirmek için kelâmıyla taltif edip, fermanıyla tavzif etmektir.

Birinci temsil

Onbirinci Söz’ün hikâye-i temsiliyesinde tafsilen beyan edildiği gibi: Ezel-Ebed Sultanı olan Sâni’-i Zülcelal, şu âlem sarayını öyle bir tarzda yapmıştır ki; nihayetsiz kemalâtını ve nihayetsiz cemalini görsün ve göstersin o sarayın âyetlerinin manasını birisine bildirsin.

İkinci Temsil

Nakkaş-ı Ezelî, şu kâinatı, kemalâtını ve cemalini ve hakaik-i esmasını göstermek için Kitab tarzında yazmıştır ki; bütün mevcudat, hadsiz cihetlerle nihayetsiz kemalâtını ve esma ve sıfâtını bildirir, ifade eder. Elbette bir kitabın manası bilinmezse hiçe sukut eder. Öyle ise o kitabı yazan, elbette onu bildirecektir. Öyle bir kitabın umumunu ve küllî hakaikını ders vermek için, gayet yüksek bir seyr ü sülûk ettirmek hikmeten lâzımdır.

Şimdi makam-ı istima’da olan mülhide bakıp, kalbini dinleyeceğiz; Onun kalbi diyor: “Ben inanmağa başladım. Fakat iyi anlayamıyorum. Üç mühim müşkilim daha var.

Birincisi: Şu Mi’rac-ı azîm, niçin Muhammed-i Arabî Aleyhissalâtü Vesselâm’a mahsustur?

İkincisi: O zât, nasıl şu kâinatın çekirdeğidir? Dersiniz: Kâinat, onun nurundan halkolunmuş. Hem kâinatın en âhir ve en münevver meyvesidir. Bu ne demektir?

Üçüncüsü: Sâbık beyanatınızda diyorsunuz ki: Âlem-i ulvîye çıkmak; şu âlem-i arziyedeki âsârların makinelerini, tezgâhlarını ve netaicinin mahzenlerini görmek için uruc etmiştir. Ne demektir?

Dördüncü Esas

Mi’racın semeratı ve faydası nedir?

Elcevab: Şu şecere-i tûbâ-i manevîye olan Mi’racın beşyüzden fazla meyvelerinden nümune olarak yalnız beş tanesini zikredeceğiz.

Birinci Meyve

Erkân-ı imanîyenin hakaikını göz ile görüp, melaikeyi, Cennet’i, âhireti, hattâ Zât-ı Zülcelal’i göz ile müşahede etmek

İkinci Meyve

Marziyat-ı Rabbaniyesi olan İslâmiyet’in -başta namaz olarak- esasatını, cin ve inse hediye getirmiştir ki; o marziyatı anlamak,

Üçüncü Meyve

Saadet-i ebediyenin definesini görüp, anahtarını alıp getirmiş; cin ve inse hediye etmiştir.

Dördüncü Meyve

Rü’yet-i cemalullah meyvesini kendi aldığı gibi, o meyvenin her mü’mine dahi mümkün olduğunu, cin ve inse hediye getirmiştir.

Beşinci Meyve

İnsan kâinatın kıymetdar bir meyvesi ve Sâni’-i Kâinat’ın nazdar sevgilisi olduğu, Mi’rac ile anlaşılmış ve o meyveyi cin ve inse getirmiştir.

Şimdi, makam-ı istima’da olan zâta iki küçük temsil ile bir-iki meyvenin derece-i kıymetini göstereceğiz.

Birinci Temsil: Bir memlekette bulunan kişinin memleket hâkiminden gelen müjde sonrası vaziyeti anlatılıyor. İkinci ve Sekizinci Sözlere bak.

İkinci Temsil: Bir kişinin sahra-yı kebirde, kum denizi fırtınasında, gece karanlığında iken gelen otomobilden sonraki vaziyeti anlatılıyor. Hakikatında ise dünya ve dünya içindeki insanın hakiki istikbali olan âhireti anlatılıyor.

Otuzbirinci Söz’ün Zeyli

Şakk-ı Kamer mu’cizesine dairdir

Feylesoflar ve onların muhakemesiz mukallidleri diyorlar ki: “Eğer inşikak-ı Kamer vuku bulsa idi umum âleme malûm olurdu. Bütün tarih-i beşerin nakletmesi lâzım gelirdi?”

Birinci Nokta

Kur’an-ı Hakimin, vukuunu tasdikidir. Kur’an-ı Hakîm’i inkâr eden o küffardan hiçbir kimse, şu âyetin tekzibine dair hiçbir şeyini nakletmemişlerdir. Yalnız “sihirdir” demişler. Düşmanların tasdiki altında vuku’ bulmasıdır.

İkinci Nokta

Hadisin muhafızları olan Sahabe ve muhakikinin, vukuunu tasdikidir. Sa’d-ı Taftazanî gibi eazım-ı muhakkikînin ekseri demişler ki: yüzer mu’cizatının delaletiyle tevatürle vücudu kat’îdir. Dostların tasdiki altında vuku’ bulmasıdır.

Üçüncü Nokta

Cenâb-ı Hak canibinden umumun görmemesinin hikmeti izah ediliyor. Mu’cize; dava-yı nübüvvetin isbatı için, münkirleri ikna’ etmek içindir, icbar için değildir. Çünki “Akla kapı açmak, ihtiyarı elinden almamak” sırr-ı teklif iktiza ediyor.

Dördüncü Nokta

Mahlukat canibinden görünmemesinin sebebleri izah ediliyor. Şu hâdise, gece vakti herkes gaflette iken âni bir surette vuku bulduğundan etraf-ı âlemde elbette görülmeyecek.

Beşinci Nokta

Risalet-i Ahmediye (A.S.M.) canibinden inşikak-ı kamer mu’cizesinin verilme hikmetlerini izah ediliyor. Sırr-ı irşad ve sırr-ı teklif ve hikmet-i risaletin iktizasıyla, hikmet-i rububiyetin istediği insanlara ilzam-ı hüccet için gösterilmiştir.

Elhasıl: Şakk-ı Kamer’in vukuuna delalet eden çok bürhanlarından altısına işaret ederiz. Şöyle ki: sahabeler, müfessirler, muhaddisîn, evliya ve sıddıkîn, mütebahhir ülemanın tasdiki, ümmet-i Muhammediyenin (A.S.M.) o vak’ayı telakki-i bilkabul etmesi; güneş gibi inşikak-ı Kamer’i isbat eder.

Elhasıl: Buraya kadar tahkik namına ve hasmı ilzam hesabına idi. Bundan sonraki cümleler, hakikat namına ve iman hesabınadır. Hâtem-i Divan-ı Nübüvvet, nasılki Mi’rac ile âlem-i ulvî ehline rüchaniyeti ve mahbubiyeti gösterildi. Öyle de: Şakk-ı Kamer mucizesiyle arz’ın sekenesine rüchaniyetini göstermiş.

Otuzikinci Söz

Otuzbirinci Söz’ün Otuzikinci Sözle arasındaki münasebet; Otuzbirinci Söz’de anlatılan âlem-i vücubun müşahhas hali Otuzikinci ve Otuzüçüncü Sözlerdir. Otuzikinci Söz’de iman-ı billah, marifetullah ve muhabbetullah anlatılmıştır. Otuzüçüncü Söz’de de vücub ve vahdaniyet-i İlahiye ve evsaf ve şuunat-ı Rabbaniyeye, âlem-i asgar ve ekber olan insan ve kâinatın ellibeş lisanla vech-i delaletleri anlatılmıştır.

Otuzikinci Söz: Şu söz üç mevkıftır.

Birinci Mevkıf: Vahdaniyet ve İman-ı billah bahsi diyebiliriz. İman-ı billah, icmalidir.

İkinci Mevkıf: Marifetullah bahsidir. Marifetullah, tafsilli ve bürhanlı marifet-i kudsiyedir.

Üçüncü Mevkıf: Muhabetullah bahsidir. Cenâb-ı Hakkı tanımanın meyveleri ve faideleri diyebiliriz. Üçüncü Mevkıf’ın Birinci Mebhası; İkinci Mevkıf’ın hulasası hükmündedir. Üçüncü Mevkıf’ın İkinci Mebhası; asıl olarak imanın, tevhidin, Cenâb-ı Hakk’ı tanımanın meyvelerinden bahsediyor.

Birinci Mevkıf

Vahdaniyete dairdir.

Bütün tabiatperest, esbabperest ve müşrik gibi umum enva’-ı ehl-i şirkin ve küfrün ve dalaletin tevehhüm ettikleri şeriklerin namına bir şahıs farzediyoruz ki; o şahs-ı farazî, mevcudat-ı âlemden bir şeye Rab olmak istiyor ve hakikî mâlik olmak dava etmektedir. O şahs-ı farazînin, herbir mevcuda vazifesini gördürecek ilim ve kudreti varsa; bütün emsalini, emir tahtına alacak bir hüküm ve iktidarı varsa; ve cüz’ü olduğu külle mutasarrıf olabilirse Rab ve hakikî mâlik olmak dava edebilir. Hem Rab olamadığı gibi, müdahale dahi edemez. Çünki herbir mevcudun gördüğü vezaifinde ve harekâtında o kadar mükemmel bir intizam var ki; nihayetsiz bir hikmet ve muhit bir ilim sahibi olmayan mevcudata parmak karıştıramaz. (Zerreden seyyarata kadar her şey birbirinin emsali olmakla ve yaratılışlarındaki aynı tezgâhtan çıkmalarından gelen müşabehet ile beraber her yerde intişar etmesi ile tevhide delil oluyor. Zerreden seyyarata kadar herşey, gördüğü vazifeler itibariyle kendinde o vazifeyi görecek ilim, irade ve kudretin olmaması lisanıyla o vazifeyi ona gördüren bir Zâtı gösterir. Hem o şeye sahib olabilmesi için bütün misline sahib olması lazımdır. Hemde bütüne sahib olabilmek için o şeyin en küçük cüz’üne de sahib olması lazımdır.)

1- İşte o müddeî, evvelâ mevcudatın en küçüğü olan bir zerreye rast gelir. O zerre dahi, hakikat lisanıyla ve hikmet-i Rabbanî diliyle der ki: Vezaifimizde ve harekâtımızda o kadar mükemmel bir intizam var ki; bize, emsalime ve cüz’ü olduğum külle mutasarrıf olabilirsen Rab ve hakikî mâlik olmak dava et. Yoksa nihayetsiz bir hikmet ve muhit bir ilim sahibi olmayan bize parmak karıştıramaz. Her bir şey, hareketiyle bütün eşyayı vahdet namına zabteder.

2- Sonra kandaki bir küreyvat-ı hamraya rast gelir. O küreyvat-ı hamra, yani yuvarlak kırmızı mevcud, ona hakikat lisanıyla ve hikmet-i İlahiye dili ile der: Bütün emsalime ve bütün hüceyrat-ı bedene mâlik olabilirsen bana Rab ve hakikî mâlik olmak dava et, Yoksa herşeyi görür ve işitir ve bilir ve yapar bir zât olmayan bize parmak karıştıramaz.

3- Sonra bedendeki hüceyre tabir ettikleri menzilciğe rast gelir. O hüceyre ona cevaben, hikmet ve hakikat lisanıyla der ki: “Ben çendan küçücük bir şeyim. Fakat pek büyük vazifelerim, pek ince münasebetlerim ve bedenin bütün hüceyratına ve heyet-i mecmuasına bağlı alâkalarım var. Bütün emsalime ve bütün bedene mâlik olabilirsen bana Rab ve hakikî mâlik olmak dava et, Yoksa bize hükmeden bir Hakîm-i Mutlak ve Kadîr-i Mutlak ve Alîm-i Mutlak bir zât olmazsa, intizamımız bozulur, nizamımız karışır.”

4- Sonra bir insanın bedenine rast gelir. Cevaben o beden-i insanî, hakikat ve hikmet diliyle ve intizamının lisan-ı haliyle der ki: “Bendeki intizam-ı ekmelin şehadetiyle ve yüzümdeki sikke-i vahdetin delaletiyle, benim Sâni’im herşeye Kadîr, herşeye Alîm, herşeyi görür ve herşeyi işitir bir zâttır.

5- Sonra insanın nev’ine rast gelir. O vakit nev’-i insan, hak ve hakikat lisanıyla, hikmet ve intizamın diliyle der ki: Benim nev’imdeki karmakarışıklığa bakıp parmak karıştırabilirim deme. Çünki intizam mükemmeldir. O karmakarışık zannettiğin vaziyetler, kudretin kader kitabına göre kemal-i intizam ile bir istinsahtır.

6- Sonra zeminin yüzüne serilen geniş haliçeye ve zemine giydirilen gayet müzeyyen ve münakkaş gömleğe gider. O vakit o gömlek, o haliçe, hak ve hakikat namına, lisan-ı hikmetle o müddeîye der ki: “Bizde öyle bir sikke-i vahdet ve öyle bir turra-i ehadiyet vardır ki, bütün kâinat kabza-i tasarrufunda olmayan ve bütün eşyayı, bütün şuunatıyla birden görmeyen ve nihayetsiz işleri beraber yapamayan ve her yerde hazır ve nâzır bulunmayan ve mekândan münezzeh olmayan ve nihayetsiz hikmet ve ilim ve kudrete mâlik olmayan bize sahib olamaz ve müdahale edemez.”

7- Sonra küre-i arza gider. O vakit küre-i arz, hak namına ve hakikat diliyle, gök gürültüsü gibi bir sadâ ile ona der ki: “Bizlerdeki haşmetli intizamat ve dehşetli harekât ve hikmetli teshirat gösteriyor ki, bizim ustamız öyle bir zâttır ki; bütün mevcudat, zerrelerden yıldızlara ve güneşlere kadar emirber nefer hükmünde ona muti’ ve müsahhardırlar. Bir ağacı, meyveleriyle tanzim ve tezyin ettiği gibi, kolayca güneşi, seyyaratla tanzim eder bir Hakîm-i Zülcelal ve Hâkim-i Mutlak’tır.”

8- Sonra güneşe gider. Güneş ise, Hak namına ve hakikat lisanıyla ve hikmet-i İlahiye diliyle ona der: “Ben öyle birinin olabilirim ki; bütün emsalim olan ulvî yıldızları icad eden ve semavatında kemal-i hikmetle yerleştiren ve kemal-i haşmetle döndüren ve kemal-i zînetle süslendiren bir zât olabilir.”

9- Sonra yıldıza gider. O vakit yıldızlar namına bir yıldız der ki: Bizler öyle bir zâtın san’atıyız ve hizmetkârlarıyız ki, bizim denizimiz olan semavatı ve şeceremiz olan kâinatı ve mesiregâhımız olan nihayetsiz feza-yı âlemi kabza-i tasarrufunda tutan bir Vâhid-i Ehad’dir. Bütün yıldızlarla beraber o yıldız “Sinek kanadından tut, tâ semavat kandillerine kadar, bir sinek kanadı kadar şerike yer yoktur ki, parmak karıştırsın.” diye ilân eder.

Elhasıl: Zerre, o müddeîyi küreyvat-ı hamraya havale eder. Küreyvat-ı hamra onu hüceyreye, hüceyre dahi beden-i insana, beden-i insan ise nev’-i insana, nev’-i insan onu zîhayat enva’ından dokunan arzın gömleğine, arzın gömleği dahi küre-i arza, küre-i arz onu güneşe, güneş ise bütün yıldızlara havale eder. Herbiri der: “Benim  vazifelerimi gördürecek ilim ve kudretin varsa; hem bütün emsalimi, emir tahtına alacak bir hüküm ve iktidarın varsa; hem cüz’ü olduğum benden yukarıdaki külle mutasarrıf olabilirsen bana Rab ve hakikî mâlik olmak dava edebilirsin. Hem bana Rab olamadığın gibi, müdahale dahi edemezsin. Çünki benim gördüğüm vezaifimde ve harekâtımda o kadar mükemmel bir intizam var ki; nihayetsiz bir hikmet ve muhit bir ilim sahibi olmayan bana parmak karıştıramaz.” Demek, bütün yıldızlara sözünü geçiremiyen, birtek zerreye rububiyetini dinletemez.

Arabî fıkranın tercümesi

“Şimdi bak Allah’ın rahmetinin eserlerine! Yeryüzünü ölümünden sonra nasıl diriltiyor?” 30-Rum/50 âyetinin ezelî bağından bir çiçeğine işaret eden Arabî fıkralardır. Çiçek açmış herbir ağacın güzel yazılmış manzum bir kaside olduğunu üç kısımda izah ediyor.

Birinci Mevkıf’ın Küçük Bir Zeyli

“Artık üstlerindeki göğe bakmazlar mı ki, onu nasıl bina etmiş ve süslemişiz.” 50-Kâf/6 Bu âyetin bir nevi tercümesidir. Âyet-i Kerime nazar-ı dikkati semanın zînetli ve güzel yüzüne çeviriyor.

1. Semanın yüzünde fevkalâde sükûnet içinde bir sükûtu görmeyi âyet emrediyor. Tâki, Sâni’-i Zülcelal’in ve Kadîr-i Zülkemal’in derece-i kudret ve teshirini ve nücumun ona derece-i inkıyad ve itaatini anlasın.

2. Semanın yüzünde, hikmet içinde bir hareketi görmeyi âyet emrediyor. Taki bir Kadîr-i Zülcelal’in derece-i kudret ve hikmeti o nisbette nazara tezahür etsin.

3. Semavat yüzünde, öyle bir haşmet içinde bir parlamak ve bir zînet içinde bir tebessüm var ki; Sâni’-i Zülcelal’in ne kadar muazzam bir saltanatı, ne kadar güzel bir san’atı olduğunu gösterir.

4. Semanın yüzündeki mahlukatın intizamını, dakik mizanlar içinde masnuatın mevzuniyetini gör ve Onların Sâni’i ne kadar Kadîr ve ne kadar Hakîm olduğunu bil.

5. Semanın müzeyyen tavanında teshir-i Şems ve Kamer ve nücumu gör ve anla ki: Onlar nihayetsiz bir saltanat-ı rububiyetin şeairi ve muhteşem bir uluhiyetin işaratıdır.

Yıldızları Konuşturan Bir Yıldızname

İkinci Mevkıf

Marifetullaha dairdir. Şu mevkıfın üç maksadı var:

Birinci Maksad

Ehl-i şirk ve dalaletin vekili, şeytan gibi, vahdete dair teşkikat yapmak için üç mühim sual ile, ehadiyete ve vahdete dair ehl-i tevhide vesvese vermek istedi.

Birinci Sual: (Sualin birinci şıkkı) Siz ne ile nihayetsiz bir kudret sahibi bir Vâhid-i Ehad’i isbat ediyorsunuz? (Sualin ikinci şıkkı) Neden onun kudretiyle beraber başka eller karışmasını kabil görmüyorsunuz?”

Elcevab: (Sualin birinci şıkkının cevabında semavat ve arzın Sâni’indeki kudret hem nihayet kemalde, hem nihayetsiz olduğunun delilleri gösterilmiştir. Böylelikle Cenâb-ı Hakkın mutlak Kudreti tanıtılarak marifetullahda terakki edilmiştir.) Bütün kâinattaki silsilelerin herbiri, intizam lisanıyla Vâcib-ül Vücud’un ve Kadîr-i Mutlak’ın vücub-u vücuduna ve vahdaniyetine birer delil-i kat’îdir. Kur’an-ı Hakîm; hilkat-ı semavat ve arzdan, tâ sîmalardaki teşahhusata kadar hangi şeyden soruldu ise, lisan-ı hal ile vahdaniyete şehadet ve sikke-i tevhidi gösterdi. Sen de gördün…

(Sualin ikinci şıkkının cevabında nihayetsiz kudrete karşı başka ellerin karışamayacağının üç delili gösterilmiştir.) Eğer şerik bulunsa,

1- Mütenahî diğer bir kudret, o nihayetsiz ve gayet kemaldeki kudreti mağlub edip, bir kısım yer zabtetmek ve ona nihayet vermek

2- Ve manen âciz bırakıp, hadsiz olduğu halde tahdid etmek

3- Ve hiçbir mecburiyet olmadan bir mütenahî şey, nihayetsiz bir şeye, nihayetsiz olduğu bir vakitte nihayet vermek ve mütenahî yapmak lâzım gelir ki; bu, muhalatın en gayr-ı makulü ve mümteniatın en katmerlisidir.

Öyle ise; kâinatın mevcudatında bir emare yok ki, bir şirk ihtimali ona bina edilsin. İlm-i Kelâm ve İlm-i Usûl’ün düsturlarındandır ki, “Bir delilden, bir emareden neş’et etmeyen bir ihtimalin ehemmiyeti yok. Kat’î ilme şek katmaz. Yakîn-i hükmîyi sarsmaz.”

Hem şerikler “müstağniyetün anhâ” ve “mümteniatün bizzât” yani hiç onlara ihtiyaç olmadığı gibi, vücudları muhal oldukları halde onları dava etmek, sırf tahakkümî ve manasız söz ve dava-yı mücerred olduğundan; şirki iddia etmek, mahz-ı cehalet, ayn-ı belâhettir.

İşte ehl-i dalaletin vekili, buna karşı diyeceği kalmıyor. Yalnız diyor ki:

İkinci Sual: “Şirke emare, kâinattaki tertib-i esbabdır. Herşeyin bir sebeble bağlı olduğudur. Demek esbabın hakikî tesirleri vardır. Tesirleri varsa, şerik olabilirler?”

Elcevab: Meşiet ve hikmet-i İlahiyenin muktezasıyla ve çok esmanın tezahür etmek istemesiyle; müsebbebat, esbaba rabtedilmiş. Herbir şey, bir sebeble bağlanmış. Fakat çok yerlerde ve müteaddid Sözlerde kat’î isbat etmişiz ki: “Esbabda hakikî tesir-i icadî yok.” Şöyle ki; Esbab içinde, bilbedahe en eşrefi ve ihtiyarı en geniş ve tasarrufatı en vasi’, olan insanın rububiyet-i İlahiyeden hiçbir cihette hisseleri olamaz. Hizmet-i ubudiyetten başka nasîbleri yoktur.

İkinci Maksad

Siz diyorsunuz ki: Hâlık-ı âlem birdir; Ehad’dir, Samed’dir. Hem, herşeyin Hâlık’ı odur. Müşahhas bir tek zât, nihayetsiz yerlerde, nihayetsiz işleri külfetsiz yapabilir mi?

Elcevab: Şu suale, sırr-ı Ehadiyet ve Samediyetin beyanıyla cevab verilir. Cenâb-ı Hakk’ın zât ve sıfâtında misil ve misali yok. Fakat mesel ve temsil ile bir derece şuunatına bakılabilir. İşte biz de, temsilât-ı maddiye ile o sırra işaret edeceğiz.

Birinci Temsil: Şöyle ki: Onaltıncı Söz’de isbat edildiği gibi: Bir zâtın binbir isminden yalnız Nur isminin maddî ve cüz’î ve camid bir âyinesi hükmünde olan güneş, teşahhusu ile beraber, küllî yerlerde küllî işlere mazhar olsa; o Zât-ı Zülcelal, ehadiyet-i zâtiyesiyle beraber nihayetsiz işleri bir anda yapamaz mı?

İkinci Temsil: Kâinat bir şecere hükmünde olduğu için, herbir şecere, kâinatın hakaikına misal olabilir. Çınar ağacının manevî nuru, ruhu hükmünde olan ukde-i hayatiyesi ve merkez-i tasarrufu olan emrî kanunlar ve iradevî cilveler, nuranîyet sırrıyla bir yerde iken ve birtek müşahhas cüz’î oldukları halde; maddeden mücerred ve muallâ, hem kaydın tahdidinden ve kesafetin zulmetinden münezzeh ve müberra, hem sıfâtı muhita ve şuunatı külliye olan birtek Zât-ı Akdes’in irade-i külliye ve kudret-i mutlaka ve ilm-i muhit ile zahir olan tecelli-i sıfâtı ve cilve-i ef’ali içindeki teveccüh-ü ehadiyetinden hangi şey saklanabilir?

Hem İbn-i Abbas Radıyallahü Anh’ın dediği gibi: “Herbir mevcuda bakar birer manevî basarı ve işitir birer manevî sem’i” bulunmaz mı?

İkinci Maksad’ın Hâtimesi

Ehadiyete dair Arabiyy-ül ibare bir silsile-i tefekkür

Bütün meyveler ve içindeki tohumcuklar; kudretinin ihatasına ve ilminin şümulüne birer şahid-i sadık oldukları gibi; âlem-i kesretin aktarında ve şu ağaç gibi tekessür etmiş bir nevi âlemin etrafında vahdet âyineleridirler.

Çekirdek dahi, vahdetin birer maddî âyinesi oldukları gibi; zikr-i kalbi-yi hafî ile koca ağacın zikr-i cehrî suretiyle çektiği ve okuduğu bütün esmayı zikreder, okur.

Hem o meyveler, tohumlar; kaderin meşhud işaratı ve kudretin mücessem rumuzatıdır.

Öyle de: Şu şecere-i kâinat, bir menba-ı vahdetten vücud alır, terbiye görür. Ve o kâinatın meyvesi olan insan, şu kesret-i mevcudat içinde, vahdeti gösterdiği gibi; kalbi dahi, iman gözüyle kesret içinde sırr-ı vahdeti görür.

Hem o meyveler ve tohumlar, hikmet-i Rabbaniyenin telvihatıdır.

Hem şu koca ağaç, o küçük meyveler için bazan budanır, kesilir, tecdid için bazı cihetleri tahrib edilir. Daha güzel, bâki meyveler vermek için, aşılanır.

Öyle de: Şu şecere-i kâinatın semeresi olan beşer; Ve o meyvenin çekirdeği olan insanın kalbi dahi, Sâni’-i Kâinat’ın en münevver ve en câmi’ bir âyinesidir. İşte şu hikmettendir ki: Şu küçücük insan, neşir ve haşir gibi muazzam inkılablara medar olmuş.

Umuma iman lâzım olan haşrin mertebesinin isbatı için Kur’an’ın gösterdiği deliller:

1- Bütün zerratı haşr ü neşredecek bir kudretin tasarrufatını gösterir.

2- Bütün mahlukatı fenaya gönderip, yeniden getirecek bir kudret ve hikmetin âsârını gösterir.

3- Yıldızları dağıtıp, semavatı parçalayabilir bir kudret ve hikmetin tasarrufatını ve âsârını gösterir.

4- Bütün zîhayatı öldürecek, yeniden def’aten bir sayha ile diriltecek bir kudret ve hikmetin tasarrufatını ve tecelliyatını gösterir.

5- Bütün rûy-i zeminde zîhayat olanları ayrı ayrı haşr ü neşredecek bir kudret ve hikmetin tecelliyatını gösterir.

6- Küre-i arzı bütün bütün dağıtacak, dağları uçuracak, düzeltip daha güzel bir surete çevirecek bir kudret ve hikmetin âsârını gösterir.

Bir Sual: “Kıyas-ı temsilî, yakîn-i kat’î ifade etmiyor” Hem de sen, temsilâtı bazı hikâyeler suretinde zikrediyorsun.

Elcevab: Kıyas-ı temsilînin bir nev’i var ki; mantıkın yakînî bürhanından çok kuvvetlidir. Şöyle ki: bir temsil-i cüz’î vasıtasıyla bir hakikat-ı küllînin ucunu gösterip, hükmü o hakikata bina ediyor. Güneş temsiliyle nuranîyet hakikatı gösteriliyor. Ağaç temsiliyle sırr-ı ehadiyet hakikatı gösteriliyor.

İkinci Suale Cevab: Kinaî mana doğru ise, o kelâm sadıktır. Mana-yı aslî, kâzib dahi olsa sıdkını bozmaz. Hikâyelerin sonlarındaki hakikatlar doğru ise, o kelâm sadıktır. Temsil-i dûrbînî, kâzib dahi olsa sıdkını bozmaz. Hem o hikâyeler birer temsildirler. Yalnız umuma tefhim için lisan-ı hal, lisan-ı kal suretinde ve şahs-ı manevî, bir şahs-ı maddî şeklinde gösterilmiştir.

Üçüncü Maksad

İkinci maksadın başındaki iki suale ilâveten iki şıklı üçüncü bir sual’dir.

Birinci Şık: Kur’anda: “اَحْسَنُ الْخَالِقِينَ” “اَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ” gibi kelimat, başka hâlıklar, râhimler bulunduğunu iş’ar eder.

Elcevab: Birinci şıkka “beş işaret” ile cevab veririz:

Birinci İşaret: Kur’an baştan başa tevhidi isbat ettiği ve gösterdiği için, (Başka şerikleri red etmesi) bir delil-i kat’îdir ki; Belki “Hâlıkıyet sıfatının mertebelerinin en ahseninde bir Hâlık-ı Zülcelal’dir” demektir. (Cenab-ı Hak canibinden Hâlıkıyet sıfatının mertebeleri insanların Hâlıkı, Hayvanların Hâlıkı, Nebatatın Hâlıkı, Küre-i Arzın Hâlıkı gibi mertebelerin herbirinde en ahsenindedir demektir.)

İkinci İşaret: Bu tabirler, Hâlıkların taaddüdüne bakmıyor. Belki mahlukıyetin enva’ına bakıyor. Yani “herşeyi, herşeye lâyık bir tarzda, en güzel bir mertebede halkeder bir Hâlıktır.” (Mahlukat canibinden bakılarak her mahluku yaratılabileceği en güzel şekilde yaratmak demektir.)

Üçüncü İşaret: Bu gibi tabirattaki müvazene, Cenâb-ı Hakk’ın vaki’deki sıfât ve ef’alini, cin ve ins ve melekte olan sıfât ve ef’ale müvazene ve tafdil değildir. Belki müvazene, insanların ve bahusus ehl-i gafletin nazarına göredir. Ehl-i gafletin nazarında Hâlık ve Mün’im tevehhüm olunan zahirî esbabın vaki’deki Mün’im-i Hakikî ile müvazene edilemeyeceğini göstermek içindir.

Dördüncü İşaret: Esma-i İlahiye ve sıfât-ı kudsîyenin mahiyetlerinde, akıl itibariyle hadsiz meratib bulunabilir. Cenâb-ı Hak, o sıfât ve esmanın mümkün ve mutasavver bütün meratibinin en ekmelinde, en ahsenindedir.

Beşinci İşaret: Şu müvazene ve müfadale; Cenâb-ı Hakk’ın ehadiyet sırrıyla, doğrudan doğruya olan ihsanı ve icadı ve kibriyası ise; vesait ve esbabın mezahiriyle görünen âsâr-ı ihsanından ve icad ve kibriyasından daha büyük, daha güzel, daha yüksektir, demektir.

İkinci Şık: “Bir şeyin zıddı olmazsa, o şeyin nasıl kemali olabilir?”

Elcevab: Vekilin ikinci şık sualine “Beş Remiz” ile cevabdır:

Birinci Remiz: Sualde diyor ki: “Bir şeyin zıddı olmazsa, o şeyin nasıl kemali olabilir?”

Elcevab: Şu sual sahibi, hakikî kemali bilmiyor. Yalnız nisbî bir kemal zannediyor. Halbuki Sâni’-i Zülcelal ve Fâtır-ı Zülcemal ve Hâlık-ı Zülkemal’in bütün kemalâtı hakikiyedir, zâtiyedir; gayr ve masiva, ona tesir etmez. Yalnız mezahir olabilirler.

İkinci Remiz: Seyyid Şerif-i Cürcanî “Şerh-ül Mevakıf”ta demiş ki: “Sebeb-i muhabbet ya lezzet veya menfaat, ya müşakelet (yani meyl-i cinsiyet), ya kemaldir. Çünki kemal, mahbub-u lizâtihîdir.” Mahbub-u Bilhak ve Habib-i Hakikî olan Zât-ı Zülcelal, san’atını ve masnuatını ve mahlukatının mehasinini sever, muhabbet eder. Ve san’atını sevmesiyle, o san’atın dellâl ve teşhircisi olan o Habibini ve emsalini sever. Ve Habib-i Ekremini ve onun etba ve ihvanını sever, muhabbet eder.

Üçüncü Remiz: Umum kâinattaki umum kemalât, bir Zât-ı Zülcelal’in kemalinin ve cemalinin, zaîf bir gölgesidir. Şu hakikatın beş hüccetine icmalen işaret ederiz.

Birinci Hüccet: Zât-ı zîşuunun kemalinin ziyası, şuun ve sıfât ve esma ve ef’al ve âsâr perdelerinden geçtiği halde, şu kâinatta yine bu kadar hüsnü ve cemali ve kemali göstermiş.

İşte şu derece hakikî kemalât-ı zâtiyeye nisbeten, gayra bakan ve emsal ve ezdada tefevvuk cihetiyle olan nisbî kemalâtın ne ehemmiyeti kalır, ne derece sönük düşer, anlarsın…

İkinci Hüccet: Şu kâinata nazar-ı ibretle bakıldığı vakit, vicdan ve kalb bir hads-i sadıkla hisseder ki: Şu kâinatı bu derece güzelleştiren ve süslendiren ve enva’-ı mehasin ile tezyin edenin, nihayet derecede bir cemal ve kemalâtı vardır ki, şöyle yapıyor.

Üçüncü Hüccet: Şu kâinat, hadsiz mehasin-i maddiyesiyle, bir manevî ve ilmî mehasinin tereşşuhatıdır. Ve o ilmî ve manevî mehasin ve kemalât, elbette hadsiz bir sermedî hüsün ve cemalin ve kemalin cilveleridir.

Dördüncü Hüccet: Şu seyl-i kâinattaki muvakkat parlayan mehasin ve kemalât, bir Şems-i Sermedî’nin lemaat-ı cemal-i esmasıdır.

Beşinci Hüccet: Bütün muhakkikîn ve evliya ve asfiya ve bütün ehl-i keşif ve zevk ve şuhud ve müşahede, keşif ve zevk ve şuhud ile ittifak etmişler ki: Kâinat mezahirinde ve mevcudat âyinelerinde görülen mehasin ve kemalât, bir tek Zât-ı Vâcib-ül Vücud’un tecelliyat-ı kemalidir ve cilve-i cemal-i esmasıdır.

Dördüncü Remiz: Hayy-u Kayyum ve Hannan-ı Mennan ve Rahîm ve Rahman olan Zât-ı Zülcemal ve-l Kemal’in rahmetindeki cemal, merhumlara bakar. Kerim olan zât ikram etmekten almış olduğu lezzetten daha fazlasını ikram etmiş olduğu mahlukatın telezzüziyle, ferahıyla alır. “Lezzet-i kudsîye, aşk-ı mukaddes, ferah-ı münezzeh, mesruriyet-i kudsîye” tabir edilen, izn-i şer’î olmadığından yâd edemediğimiz gayet münezzeh, mukaddes şuunatı vardır ki; O manaların birer lem’asına gelecek temsilâtın dûrbîni ile bak:

Meselâ: Nasılki sehavetli, âlîcenâb, müşfik bir zât, güzel bir ziyafeti, gayet fakir ve aç ve muhtaç olanlara vermek için, seyahat eden güzel bir gemisine serer.

Hem meselâ: Mahir bir san’atperver meharetini göstermeyi sever bir usta; güzel, plâksız konuşan fonoğraf gibi bir san’atı icad ettikten sonra, onu kurup tecrübe ediyor, gösteriyor.

Hem meselâ adaletperver, ihkak-ı hakkı sever ve ondan zevk alır bir hâkim, mazlumların haklarını vermekten ve mazlumların teşekkürlerinden ve zalimleri tecziye etmekle mazlumların intikamlarını almaktan nasıl memnun olur, bir zevk alır.

İşte şu üç misal gibi, binbir esma-i İlahiyenin herbirinde pek çok tabakat-ı hüsün ve cemal ve fazl ve kemal bulunduğu gibi, pek çok meratib-i muhabbet ve iftihar ve izzet ve kibriya vardır. İşte bundandır ki: “Vedud” ismine mazhar olan muhakkikîn-i evliya; “Bütün kâinatın mayesi, muhabbettir. Bütün mevcudatın harekâtı, muhabbetledir. Bütün mevcudattaki incizab ve cezbe ve cazibe kanunları, muhabbettendir.” demişler.

“Vedud” ismine mazhar bir kısım evliya, “Cennet’i istemiyoruz. Bir lem’a-i muhabbet-i İlahiye, ebeden bize kâfidir.” demişler. Hadîste geldiği gibi: “Cennet’te bir dakika rü’yet-i cemal-i İlahî, bütün Cennet lezaizine faiktir.”

İşte şu nihayetsiz kemalât-ı muhabbet, vâhidiyet ve ehadiyet dairesinde Zât-ı Zülcelal’in kendi esma ve mahlukatıyla hasıl olur. Demek o daire haricinde tevehhüm olunan kemalât, kemalât değildir.

Beşinci Remiz: Beş noktadır:

Birinci Nokta: Ehl-i dalaletin vekili der ki: “Ehadîsinizde dünya tel’in edilmiş, “cîfe” ismiyle yâdedilmiş. Hem bütün ehl-i velayet ve ehl-i hakikat, dünyayı tahkir ediyorlar. “Fenadır, pistir” diyorlar. Halbuki sen, bütün kemalât-ı İlahiyeye medar ve hüccet, onu gösteriyorsun ve âşıkane ondan bahsediyorsun?” Dünyanın üç yüzü vardır.

Birinci yüzü: Cenâb-ı Hakk’ın esmasına bakar.

İkinci yüzü: Âhirete bakar. Âhiretin tarlasıdır.

Üçüncü yüzü: İnsanın hevesatına bakan ve gaflet perdesi olan ve ehl-i dünyanın mel’abe-i hevesatı olan yüzdür. Hadîste vârid olan tahkir ve ehl-i hakikatın ettiği nefret, bu yüzdedir.

Sahabelerin ve sair ehlullahın mergub dünyaları, evvelki iki yüzdedir.

Şimdi, dünyayı tahkir edenler dört sınıftır:

Birincisi: Ehl-i marifettir ki, Cenâb-ı Hakk’ın marifetine ve muhabbet ve ibadetine sed çektiği için tahkir eder. (Ehl-i Vahdet-ül Vücud Mesleği gibi)

İkincisi: Ehl-i âhirettir ki; ya dünyanın zarurî işleri onları amel-i uhrevîden men’ettiği için veyahut şuhud derecesinde iman ile Cennet’in kemalât ve mehasinine nisbeten dünyayı çirkin görür.

Üçüncüsü: Dünyayı tahkir eder. Çünki eline geçmez.

Dördüncüsü: Dünya, eline geçiyor. Fakat durmuyor, gidiyor. O da kızıyor. Teselli bulmak için tahkir eder.

Üçüncü Mevkıf

Şu Üçüncü Mevkıf “İkinci Nokta”dır. O da iki mebhastır.

Birinci Mebhas

Bütün fünun ve kemalât-ı beşeriye ve tabakat-ı kümmelîn-i insaniyenin hakikatları, esma-i İlahiyeye istinad eder. “Hakikî hakaik-i eşya, esma-i İlahiyedir. Mahiyet-i eşya ise, o hakaikın gölgeleridir.” Hattâ birtek zîhayat şeyde, yalnız zahir olarak yirmi kadar esma-i İlahiyenin cilve-i nakşı görünebilir. Hattâ birtek güzel çiçek ve hasna bir insan yalnız maddî ve zahir suretinde Sekiz sahifede Ondokuz esmayı gösterirse; acaba umum çiçekler ve bütün zîhayat ve büyük ve küllî mevcudat, ne derece ulvî ve küllî esmayı okutuyor, kıyas edebilirsin.

Birinci sahife: Umumî şekil ve mikdarını gösteren heyettir ki: tasvir, tanzim ve takdir fiilleri arkasında “Ya Musavvir, ya Mukaddir, ya Munazzım” isimlerini yâdeder. 3

İkinci sahife: Suretlerinde ayrı ayrı a’zaların inkişafıyla hasıl olan çiçek ve insanın basit heyetidir ki; ilim ve hikmet manaları arkasında o sahifede “Alîm, Hakîm” isimleri gibi çok isimler yazılıyor. 2

Üçüncü sahife: O iki mahlukun ayrı ayrı a’zalarının verilmesinde, sun’ ve inayet manaları arkasında, “Sâni’ ve Bâri’” isimleri gibi çok isimler yazılıyor. 2

Dördüncü sahife: Öyle bir zînet ve hüsün, o iki masnua veriliyor ki; güya lütuf ve kerem tecessüm etmiş, onlar olmuş. O sahife “Ya Latîf, Ya Kerim” gibi çok isimleri yâdeder, okur.  2

Beşinci sahife: O çiçeğe leziz meyveler, o hasnaya sevimli evlâdlar, güzel ahlâklar takmakla; kendini tanıttırıp sevdirmekle “Ya Vedud, ya Rahîm, ya Mün’im” gibi isimleri okutturuyor. 3

Altıncı sahife: Tanıttırıp sevdirmekle mahlukata acımak ve şefkat edip in’am ve ihsan etmesinde, “Ya Rahman, ya Hannan” gibi isimler okunuyor. 2

Yedinci sahife: Acımak ve şefkat etmekle ihsan ve in’am edilen o nimetlerde, o neticelerde, öyle lemaat-ı hüsün ve cemal görünüyor ki, hakikî bir şevk ve şefkatle yoğrulmuş hâlis bir şükür ve safi bir muhabbete lâyık olur. O sahifede “Ya Cemil-i Zülkemal, ya Kâmil-i Zülcemal” isimleri yazılı okunuyor. 2

Sekizinci sahife: (İnsan sahifesi) Hem insan ruh, kalb, akıl cihetiyle ve hayat ve letaif sahifeleriyle “Hayy, Kayyum ve Muhyî” gibi ne kadar esma-i kudsîye-i nuranîyeyi okur ve okutturur, kıyas edebilirsin. 3

3+2+2+2+3+2+2+3=19 Sekiz sahifede 19 Esma okundu.

Eğer bir çiçekte esmayı okuyamıyorsan ve vâzıh göremiyorsan; Cennet’e bak, bahara dikkat et, zeminin yüzünü temaşa et. Rahmetin şu büyük çiçekleri olan Cennet ve bahar ve zeminde yazılan esmayı vâzıhan okuyabilirsin, cilvelerini ve nakışlarını anlar, görürsün.

İkinci Noktanın İkinci Mebhası

Birinci mebhasta hakiki kemalâtın, daire-i vâhidiyette ve ehadiyette hâsıl olduğunu yani hakaik-i eşyanın esma-i İlahiyeye dayandığını bilmekle hakikî hakaike ulaşılacağını ders verdi.

Bu ikinci mebhasta ise ehl-i dalaletin vekili, hakikî saadeti, lezzeti, terakkiyatı, kemalâtı âhireti düşünmemekte ve Allah’ı tanımamakta ve hubb-u dünyada ve hürriyette ve kendine güvenmekte bulduğunu söylemesine binaen Küçük Sözler ve Onyedinci Lem’anın Beşinci Notasında geçen hakikatlar nev’inden hakikatlarla hakikî saadetin, lezzetin, terakkiyatın, kemalâtın âhireti düşünmekte ve Allah’ı tanımakta olduğunu ders veriyor. Şöyle ki:

1- İnsanın fıtratı izah ediliyor.

2- Bu fıtratta bir insanın âhireti düşünmemekle dünyadan lezzet alabilmesinin mümkün olmadığı izah edilecek.

3- Allah’ı tanımamanın verdiği dehşetli azapla tanımaktaki lezzet izah edilecek.

4- Kendi kendine mâlikiyetteki hürriyetin insana verdiği zahmetle, Kadîr-i Rahîm’in memlükü olmanın insana verdiği saadet izah verilecek.

5- Kendine güvenmekte değil Allah’a güvenmekte saadet olduğu izah edilecek.

6- Muhabbetimizi nefsimize ve kâinata değil Allah’a sarfetmekteki saadet olduğu izah edilecek.

Kur’an’ın cadde-i nuranîyesi ise: Bütün ehl-i dalaletin çektiği yaraları, hakaik-i imanîye ile tedavi eder. Bütün evvelki yoldaki zulümatı dağıtır. Bütün dalalet ve helâket kapılarını kapatır. Şöyle ki:

İnsanın fıtratı izah ediliyor.

1- İnsanın za’f u aczini ve fakr u ihtiyacını, bir Kadîr-i Rahîm’e tevekkül ile tedavi eder.

2- Hayat ve vücudun yükünü, Onun kudretine, rahmetine teslim ile tedavi eder.

3- Kendisinin makbul bir misafir-i Rahman olduğunu bildirir.

4- Dünyayı misafirhane, dünyadaki mevcudatı esma-i ilahiyeye âyine ve masnuatı mektubat-ı samedaniye olduğunu bildirir.

Bu fıtratta bir insanın ahireti düşünmemekle dünyadan lezzet alabilmesinin mümkün olmadığı izah edilecek.

5- Hem mevt ve eceli, ahbablara visal ve mülâkat mukaddemesi olarak gösterir.

6- Ve o firak, ayn-ı lika olduğunu isbat eder.

7- Hem kabrin bağistan-ı rahmete açılan bir kapı olduğunu gösterir.

Allah’ı tanımamanın verdiği dehşetli azapla tanımaktaki lezzet izah edilecek.

8- Hem mü’mine der: İhtiyarın cüz’î ise, İktidarın küçük ise, Hayatın az ise, Ömrün kısa ise; Fikrin sönük ise; Hadsiz emellerin, elemlerin varsa, Hadsiz arzuların, makasıdın varsa…

Kendi kendine mâlikiyetteki hürriyetin insana verdiği zahmetle, Kadîr-i Rahîm’in memlükü olmanın insana verdiği saadet izah verilecek.

9- Hem der: Sen kendine mâlik değilsin; dünya sahibsiz değil; Hem insanlar, hayvanlar gibi mevcudat, başı boş değiller; Hem sana düşmanlık vaziyetini alan bütün eşyanın dizginleri, o Rahîm-i Hakîm’in elindedirler.

10- Hem der: Şu âlem fânidir, zâildir, geçicidir; lezzetleri az, elemleri çoktur;

Kendine güvenmekte değil Allah’a güvenmekte saadet olduğu izah edilecek.

11- Hem insanı a’lâ-yı illiyyîne ve terakkiyat-ı manevîyeye ve tekemmülât-ı ruhiyeye çıkarır.

12- Hem beşerin ebed tarafındaki yolculuğunu gayet derecede teshil eder ve kolaylaştırır.

13- Hem Sultan-ı Ezel ve Ebed olan Zât-ı Zülcelal’i tanıttırmakla, insanı ona bir memur abd ve bir vazifedar misafir vaziyetini verir.

14- Hem insanın dünya misafirhanesinde, hem berzahî ve uhrevî menzillerde kemal-i rahatla seyahatini temin eder.

Muhabbetimizi nefsimize ve kâinata değil Allah’a sarfetmekte saadet olduğu izah edilecek.

15- Hem de Kur’an’ın hakikatı der ki: Sendeki nihayetsiz muhabbet kabiliyetini, çirkin ve noksan ve şerûr ve sana muzır olan nefs-i emmarene verme. Hakiki Mahbub ve Mabud olan Zâta ver.

16- Hem der: “Ey insan! Onun esma ve sıfâtına ait istidad-ı muhabbetini, sair bekasız mevcudata verme;

Birinci âyet, Onbirinci ve Yirmiüçüncü Söz’de tafsilen o âyetin i’cazkârane ve îcazkârane ifade ettiği müvazene ki, ehl-i dalaletle ehl-i imanın hayat ve vazife cihetindeki mahiyetlerine işaret eder.

İkinci âyet ise, mefhum-u muvafık ile şöyle ulvî bir hakikatı ifade ediyor. “Ehl-i dalaletin ölmesiyle, semavat ve zemin, onların üstünde ağlamıyorlar.” Ve mefhum-u muhalif ile delalet ediyor ki: “Ehl-i imanın dünyadan gitmesiyle, semavat ve zemin, onların üstünde ağlıyor.”

Mühim Bir Sual

Diyorsunuz ki: “Muhabbet, ihtiyarî değil.

1- Hem ihtiyac-ı fıtrîye binaen, leziz taamları ve meyveleri severim.

2- Peder ve vâlide ve evlâdlarımı severim.

3- Refika-i hayatımı severim.

4- Dost ve ahbablarımı severim.

5- Enbiya ve evliyayı severim.

6- Hayatımı, gençliğimi severim.

7- Baharı ve güzel şeyleri ve dünyayı severim.

Nasıl bunları sevmeyeceğim? Nasıl bütün bu muhabbetleri, Cenâb-ı Hakk’ın Zât ve sıfât ve esmasına verebilirim? Bu ne demektir?

Elcevab: “Dört Nükte”yi dinle.

Birinci Nükte: Muhabbet, çendan ihtiyarî değil. Fakat ihtiyar ile, muhabbetin yüzü, mecazî mahbubdan hakikî mahbuba çevrilebilir.

Meselâ: Bir mahbubun çirkinliğini göstermekle veyahut asıl lâyık-ı muhabbet olan diğer bir mahbuba perde veya âyine olduğunu göstermekle muhabbetin yüzü, mecazî mahbubdan hakikî mahbuba çevrilebilir.

İkinci Nükte: Ta’dad ettiğin sevdiklerini, sevme demiyoruz. Belki onları Cenâb-ı Hakk’ın hesabına ve onun muhabbeti namına sev, deriz. Meselâ:

1- Leziz taamları, güzel meyveleri, meşru dairesinde kanaatkârane kazanarak ve mütefekkirane, müteşekkirane yemektir.

2- Peder ve vâlideyi ihtiyar oldukları ve bize hiçbir faideleri kalmadığı ve bizi zahmet ve meşakkate attıkları zaman, daha ziyade muhabbet ve merhamet ve şefkat etmektir.

3- Evlâdlarının vefatlarında sabır ile şükürdür, me’yusane feryad etmemektir.

4- Dost ve ahbab ise: Eğer onlar iman ve amel-i sâlih sebebiyle Cenâb-ı Hakk’ın dostları iseler, sevmektir.

5- Refika-i hayatını, rahmet-i İlahiyenin munis, latif bir hediyesi olduğu cihetiyle kadınlığa mahsus cemal-i şefkat ve hüsn-ü sîretini sevmektir.

6- Enbiya ve evliyayı sevmek, Cenâb-ı Hakk’ın makbul ibadı olmak cihetiyle sevmektir.

7- Hayatı, Cenâb-ı Hakk’ın hizmetinde istihdam etmek, yine o muhabbet bir cihette Mabud’a aittir.

8- Gençliğini, hüsn-ü istimal etmek, şâkirane bir nevi muhabbet-i meşruadır.

9- Baharı; Cenâb-ı Hakk’ın nuranî esmalarının en latif, güzel nakışlarının sahifesi ve Sâni’-i Hakîm’in antika san’atının en müzeyyen ve şaşaalı bir meşher-i san’atı olduğu cihetiyle mütefekkirane sevmektir.

10- Dünyayı; âhiretin mezraası ve esma-i İlahiyenin âyinesi ve Cenâb-ı Hakk’ın mektubatı ve muvakkat bir misafirhanesi cihetinde sevmektir.

Elhasıl: Dünyayı ve ondaki mahlukatı mana-yı harfiyle sev. Mana-yı ismiyle sevme. Çünki bâtın-ı kalb, âyine-i Samed’dir ve ona mahsustur.

İşte bütün ta’dad ettiğimiz muhabbetler, eğer bu suretle olsa, Hem elemsiz bir lezzet verir, Hem bir cihette zevalsiz bir visaldir. Hem muhabbet-i İlahiyeyi ziyadeleştirir. Hem meşru bir muhabbettir. Hem ayn-ı lezzet bir şükürdür. Hem ayn-ı muhabbet bir fikirdir. Meselâ: Nasılki bir padişah-ı âlî, sana bir elmayı ihsan etse, o elmaya iki muhabbet ve onda iki lezzet var:

Üçüncü Nükte: Cenâb-ı Hakk’ın esmasına karşı olan muhabbetin tabakatı var:

1- Âsâra muhabbet suretiyle esmayı sever.

2- Esmayı, kemalât-ı İlahiyenin ünvanları olduğu cihetle sever.

3- İnsan, câmiiyet-i mahiyet cihetiyle hadsiz ihtiyacat noktasında esmaya muhtaç ve müştak olur ve o ihtiyaçla sever. Muzaaf ihtiyaç, iştiyaktır. Muzaaf iştiyak, muhabbettir. Muzaaf muhabbet dahi aşktır. Ruhun tekemmülatına göre meratib-i muhabbet, meratib-i esmaya göre inkişaf eder.

Meselâ: Sen bütün şefkat ettiğin akraba ve fukara ve zaîf ve muhtaç mahlukata karşı, âcizane istimdad ihtiyacını hissettiğin halde;

Cenâb-ı Hakk’ın Rahman ve Rahîm isimleri tecellisi ile,

1- İstediğin gibi onlara iyilik etse,

2- O zâtın in’am edici ünvanı

3- Ve Kerim ismi ne kadar senin hoşuna gider, ne kadar o zâtı, o ünvan ile seversin.

İşte insanın mahiyeti ulviye, fıtratı câmia olduğundan; binler enva’-ı hacat ile binbir esma-i İlahiyeye, herbir ismin çok mertebelerine fıtraten muhtaçtır.

Nümune olarak binbir esmadan yalnız “İsm-i Hakk’ın ve Rahmanurrahîm”in cilvesini görmek istersen, bahar mevsiminde zeminin yüzünde çadırları kurulmuş, muhteşem dörtyüzbin milletten mürekkeb nebatat ve hayvanat ordusuna bak.

Dördüncü Nükte: Ta’dad ettiğim muhabbetlerimin (Kur’an’ın emrettiği tarzda olsa) neticeleri, faideleri nedir?

Elcevab: İki neticesine işaret edilecek.

Evvelâ, dünyadaki muaccel neticeleri beyan edilecek. Şöyle ki:

Ehl-i gaflet ve ehl-i dünya tarzında ve nefis hesabına olan muhabbetlerin; dünyada belaları, elemleri, meşakkatleri çoktur. Safaları, lezzetleri, rahatları azdır. Meselâ: Şefkat, acz yüzünden elemli bir musibet olur. Muhabbet, firak yüzünden belalı bir hirkat olur. Lezzet, zeval yüzünden zehirli bir şerbet olur.

1- Leziz taamlara, güzel meyvelere muhabbetin, elemsiz bir nimet ve ayn-ı şükür bir lezzettir.

2- Nefsine muhabbet ise: Ona acımak, terbiye etmek, zararlı hevesattan men’etmektir.

3- Refika-i hayatına samimî muhabbet ve merhamet edersen, o da sana ciddî hürmet ve muhabbet eder.

4- Peder ve vâlideye karşı muhabbetin, hem bir ibadet olur, hem de onlar ihtiyarlandıkça hürmet ve muhabbeti ziyadeleştirirsin.

5- Evlâdına muhabbet ise: Ne musibetleriyle fazla elem çekersin, ne de ölümleriyle me’yusane feryad edersin..

6- Ahbablara muhabbetin ise: Lillah için bir sâniye mülâkat, bir senedir. Dünya için olsa; bir sene, bir sâniyedir.

7- Enbiya ve evliyaya muhabbetin ise: Onların gittiği âlem-i berzaha gitmeye temayül ve iştiyak hissini verir; hayat-ı dünyeviyenin lezzetini kaçırmaz.

8- Hem güzel şeylere muhabbetin, madem Sâni’leri hesabınadır. “Ne güzel yapılmışlar” tarzındadır. Hem lezzetlidir, hem ibadettir ve hem tefekkürdür.

9- Gençliğe muhabbetin ise: Gençliğini ibadette sarfedersin, sefahette boğdurup öldürmezsin. Hem ihtiyarlıkta daha ziyade ibadete muvaffakıyet ve merhamet-i İlahiyeye daha ziyade liyakat kazandığını düşünürsün.

10- Bahar gibi zînetli meşherlere muhabbet ise: O baharın gitmesiyle, temaşa lezzeti zâil olmaz.

11- Dünyaya muhabbetin ise: mevcudat, sana ünsiyetli bir arkadaş hükmüne geçer. Dünyanın her şeyinde, âhirete faide verecek bir meyve alabilirsin. Ne dünyanın musibetleri sana dehşet verir, ne zeval ve fenası sana sıkıntı verir.

Sâniyen, Âhirette tezahür eden neticelerini bir Mukaddeme ve dokuz “İşaret”le yüzden bir faidesini icmalen göstereceğiz:

Mukaddeme: Cenâb-ı Hak insanın vücudunu havas ve hissiyat ile techiz ve tezyin etmiştir ki;

• Tâ, mütenevvi ve pekçok âlât ile, hadsiz enva’-ı nimetini, aksam-ı ihsanatını, tabakat-ı rahmetini, o insana ihsas etsin, bildirsin, tattırsın, tanıttırsın.
• Hem tâ binbir esmasının hadsiz enva’-ı tecelliyatlarını, insana o âlât ile bildirsin, tarttırsın, sevdirsin.

Ve o insandaki pek kesretli âlât ve cihazatın herbirisinin ayrı ayrı hizmeti, ubudiyeti olduğu gibi, ayrı ayrı lezzeti, elemi, vazifesi ve mükâfatı vardır.

Meselâ göz, suretlerdeki güzellikleri ve âlem-i mubsıratta güzel mu’cizat-ı kudretin enva’ını temaşa eder. Vazifesi, nazar-ı ibretle Sâni’ine şükrandır.

Meselâ kulak, sadâların enva’larını, latif nağmelerini ve mesmuat âleminde Cenâb-ı Hakk’ın letaif-i rahmetini hisseder.

Meselâ kuvve-i şâmme, kokular taifesindeki letaif-i rahmeti hisseder.

Meselâ dildeki kuvve-i zaika, bütün mat’umatın ezvakını anlamakla gayet mütenevvi bir şükr-ü manevî ile vazife görür ve hâkeza…

Bütün cihazat-ı insaniyenin ve kalb ve akıl ve ruh gibi büyük ve mühim letaifin böyle ayrı ayrı vazifeleri, lezzetleri ve elemleri vardır.

Âhirette tezahür eden neticelerini gösteren dokuz işaret:

Birinci İşaret: Leziz taamlara, hoş meyvelere şâkirane muhabbet-i meşruanın uhrevî neticesi, Kur’an’ın nassıyla, Cennet’e lâyık bir tarzda leziz taamlar, güzel meyveleridir.

İkinci İşaret: Meşru bir surette nefsine muhabbetin neticesi; nefisteki bütün hasseleri memnun edecek, ruhlu küçük birer cennet hükmünde olan huriler verilecektir.

Hem dünyada gençliğe muhabbet, yani ibadette gençlik kuvvetini sarfetmenin neticesi: Dâr-ı saadette ebedî bir gençliktir.

Üçüncü İşaret: Refika-i hayatına meşru dairesinde, muhabbet etmenin netice-i uhreviyesi ise: Rahîm-i Mutlak, o refika-i hayatı, hurilerden daha güzel bir surette verecektir.

Dördüncü İşaret: Vâlideyn ve evlâda muhabbet-i meşruanın neticesi: Cenâb-ı Erhamürrâhimîn, onların makamları ayrı ayrı da olsa yine o mes’ud aileye safi olarak lezzet-i sohbeti, Cennet’e lâyık bir hüsn-ü muaşeret suretinde, dâr-ı bekada ebedî mülâkat ile ihsan eder. Ve onbeş yaşına girmeden, yani hadd-i büluğa vâsıl olmadan vefat eden çocuklar, Cennet çocukları şeklinde ve Cennet’e lâyık bir tarzda gayet süslü, sevimli bir surette, onları Cennet’te dahi peder ve vâlidelerinin kucaklarına verir.

Beşinci İşaret: Dünyada “El-hubbu fillah” hükmünce sâlih ahbablara muhabbetin neticesi: Cennet’te firaksız, safi bir muhabbet ve sohbet suretinde ahbablarıyla görüştüreceği, Kur’an’ın nassıyla sabittir.

Altıncı İşaret: Enbiya ve evliyaya Kur’an’ın tarif ettiği tarzda muhabbetin neticesi: O enbiya ve evliyanın şefaatlarından berzahta, haşirde istifade etmekle beraber; gayet ulvî ve onlara lâyık makam ve füyuzattan o muhabbet vasıtasıyla istifaza etmektir.

Yedinci İşaret: Güzel şeylere ve bahara meşru muhabbetin, uhrevi neticesi ise: Dâr-ı bekada o güzel gördüğü masnuattan bin defa daha güzel bir tarzda esmanın cilvesini ve esma içindeki cemal ve sıfâtını, Cennet’te görmektir.

Sekizinci İşaret: Dünyada, dünyanın âhiret mezraası ve esma-i İlahiye âyinesi olan iki güzel yüzüne karşı mütefekkirane muhabbetin uhrevî neticesi: Dünyada tohumcuklar hükmünde olan istidadları, enva’-ı lezaiz ve kemalât ile sünbüllenecek surette ona verilecektir. Hem dünyada yalnız zaîf gölgeleri gösterilen esma, o Cennet’in âyinelerinde en şaşaalı bir surette gösterilecektir.

Sual: O kadar büyük ve hâlî bir Cennet neye yarar?

Elcevab: O Cennet dahi dolu olsa, “O Cennet benimdir” diyebilirsin. Hadîste bazı ehl-i Cennet’e verilen beşyüz senelik bir Cennet sırrı, Yirmisekizinci Söz’de ve İhlas Lem’asında beyan edilmiştir.

Dokuzuncu İşaret: İman ve muhabbetullahın neticesi: Dünyanın bin sene hayat-ı mes’udanesi, bir saatine değmeyen Cennet hayatı ve Cennet hayatının dahi bin senesi, bir saat müşahedesine değmeyen bir kudsî, münezzeh cemal ve kemal sahibi olan Zât-ı Zülcelal’in müşahedesi, rü’yetidir.

Tenbih Bütün Sözlerde konuşan işarat-ı Kur’aniye namına hakikattır. Hakikat ise hak söyler, doğru konuşur.

Münacat Üveys-el Karanî’nin nidasıyla bir münacattır.

Otuzüçüncü Söz

Otuzüçüncü Söz’ün, Otuzbirinci ve Otuzikinci Sözle arasındaki münasebet; Otuzbirinci Söz’de mi’racın hikmetini esas alarak baktığımızda Cenab-ı Hakk’ın kudsî mahiyeti Otuzikinci ve Otuzüçüncü Söz’de anlatılmakla mi’racın hikmeti anlaşılıyor. Zira Cenâb-ı Hakk’ın kudsî mahiyeti anlaşılmadan mi’racın hikmeti anlaşılmaz. Mi’racın hakikatını esas alırsak her esmanın cüziyetinden külliyete, zıllîyetinden asliyete geçmenin talimi noktasında Otuzikinci ve Otuzüçüncü Sözler konunun devamına gelmiştir. Otuzikinci Söz’de iman-ı billah, marifetullah ve muhabbetullah anlatılmıştır. Otuzüçüncü Söz’de de vücub ve vahdaniyet-i İlahiye ve evsaf ve şuunat-ı Rabbaniyeye, âlem-i asgar ve ekber olan insan ve kâinatın ellibeş lisanla vech-i delaletleri anlatılmıştır.

Marifet-i İlahiyeye pencereler açan “Otuzüç Pencereli Risale” olan, “Otuzüçüncü Söz” bir cihette Mektubat, Lem’alar ve Şuaları da içine alan bir Külliyat şeceresidir. Otuzüçüncü Sözden sonra gelen Lemaat ise Külliyatın içinde tefsir edilen âyet ve hadislerin çekirdek misal hakikatlarının çiçek açtığı küçük bir mesnevî ve imanî bir divandır.

Otuzüçüncü Söz: Otuzüç Penceredir

İki âyet-i câmianın ifade ettiği vücub ve vahdaniyet-i İlahiye ve evsaf ve şuunat-ı Rabbaniyeye, âlem-i asgar ve ekber olan insan ve kâinatın vech-i delaletlerini, mücmel ve kısa bir surette beyan eden pencerelerdir.

Sâni’-i Zülcelal, Hâkim-i Hakîm, Adl-i Hakem ve binbir esma-yı kudsîye ile müsemma Fâtır-ı Bîmisal, şu âlem-i ekber olan kâinat sarayının ve hilkat şeceresinin icadını irade etmiş. Sonra her menzilden, her tabakadan, her âlemden, her taifeden, her ferdden, herşeyden, kendini gösterecek yani vücudunu ve vahdetini bildirecek pencereler açmış.

Birinci Pencere

Hacat ve metalib penceresidir. Umulmadık, bilinmedik ve elimizin yetişmediği yerden münasib ve lâyık bir vakitte ihtiyaçlarımızın karşılanması perde-i gayb arkasında bir Vâcib-ül Vücud’u, bir Vâhid-i Ehad’i, hem gayet Kerim, Rahîm, Mürebbi, Müdebbir ünvanları içinde akla gösterir. Bütün zîhayatların ihtiyaçlarının karşılanmasını kendinle kıyas et.

İkinci Pencere

Teşahhus-u vechî penceresidir. Eşya, vücud ve teşahhusatlarında, nihayetsiz imkânat yolları içinde mütereddid, mütehayyir, şekilsiz bir surette iken, birdenbire gayet muntazam, hakîmane bir teşahhus-u vechî verilmesi Sâni’-i Hakîm’in vücuduna şehadet ve vahdetine işaret ettikleri gibi, insanın yüzünde, bütün ebna-yı cinsinden herbirisine karşı birer alâmet-i farika, o küçük yüzde bulunması ve zahir ve bâtın duygularıyla kemal-i hikmetle teçhiz edilmesi sikke-i ehadiyeti gösterdiği gibi, bütün yüzlerin heyet-i mecmuasındaki teşahhus-u vechî sikke-i Samediyeti akıl gözüne gösterir.

Üçüncü Pencere

Nevlerdeki İdare penceresidir. Ordu örneğiyle idare ve terbiye… Zeminin yüzünde dörtyüzbin muhtelif taifenin kemal-i mizan ve intizamla tedbir ve terbiye edilmesi kudret ve ilim ve hikmet sahibi bir Zâtın İdaresini gösterir. İşte Nev ve ferdlerdeki idarenin arkasında güneş gibi parlak bir sikke-i Vâhid-i Ehad’i gösterir.

Dördüncü Pencere

Dua penceresidir. Bütün mahhlukatın İstidad, ihtiyac-ı fıtrî ve ızdırar lisanı ile ettikleri duaların bilmüşahede kabul ve icabeti, herbiri vücuba ve vahdete şehadet ve işaret ettikleri gibi, mecmuu büyük bir mikyasta bilbedahe bir Hâlık-ı Rahîm ve Kerim ve Mücîb’e delalet eder ve baktırır.

Beşinci Pencere

Eşyanın def’i ve ani bir surette vücuda gelmesi penceresidir. Eşyanın, hususan zihayat olanların def’î ve âni bir surette halk olunmasında görünen hârika san’at ve güzel heyetin, herbiri bir Sâni’-i Hakîm’in vücub-u vücuduna şehadet ve vahdet-i rububiyetine işaret ettikleri gibi mecmuu gayet parlak bir tarzda nihayetsiz Kadîr, nihayetsiz Hakîm bir Vâcib-ül Vücud’u gösterir.

Altıncı Pencere

Rububiyet penceresidir. İsm-i a’zamı gösteren âyetin hülâsat-ül hülâsasıdır. Kâinatın ulvi ve süfli tabakatındaki bütün âlemler ayrı ayrı lisanla, Oniki ayrı ayrı pencerelerden, birtek neticeyi, yani birtek Kadîr-i Zülcelal’in ve Sâni-i Hakîm’in ve Rabb-ı Rahîm’in kemal-i Rububiyyetini, ehadiyetini ve vahdaniyetini gösteriyorlar. (3. Şua’nın hülasası) Oniki pencerede teshiri İlâhiyi gösteriyor. Şöyle ki;

1- Göklerdeki gayet büyük neticeler için gayet muntazam hareketler, Kadîr-i Zülcelal’in

2- Zemindeki gayet büyük maslahatlar için mevsimlerdeki gibi gayet muntazam tahavvülâtlar, Kadîr-i Zülcelal’in

3- Berr’de ve bahr’de rızıkları verilen ve giydirilen ve duygularla teçhiz edilen bütün hayvanat, Kadîr-i Zülcelal’in

4- Bağlardaki muntazam nebatat ve müzeyyen çiçekler ve mevzun meyveler ve müzeyyen nakışlar, Sâni’-i Hakîm’in

5- Cevv-i semadaki bulutlardan mühim hikmetler için gönderilen katreler, Sâni’-i Hakîm’in

6- Zemindeki bütün dağlar ve dağların içindeki madenler, Sâni’-i Hakîm’in

7- Sahralarda ve dağlardaki küçük küçük tepelerin türlü türlü muntazam çiçeklerle süslenmeleri, Sâni’-i Hakîm’in

8- Bütün otlarda ve ağaçlardaki bütün yaprakların eşkâl-i muntazamaları ve vaziyetleri ve mevzun hareketleri, Sâni’-i Hakîm’in

9- Bütün ecsam-ı nâmiyede, büyümek zamanında muntazaman hareketleri, Sâni’-i Hakîm’in

10- Bütün hayvanî cesedlerde kemal-i hikmetle nefislerini, ruhlarını yerleştirmek, Sâni’-i Hakîm’in

11- Bütün kalblere, insan ise her nevi ulûm ve hakikatları bildiren, hayvan ise her nevi hacetlerinin tedarikini öğreten bütün ilhamat-ı gaybiye, Rabb-ı Rahîm’in

12- Zahirî ve bâtınî bütün duyguların, ayrı ayrı âlemlere herbiri birer anahtar olmaları, yine o Sâni’-i Hakîm, o Fâtır-ı Alîm, o Hâlık-ı Rahîm, o Rezzak-ı Kerim’in vücub-u vücudunu ve vahdet ve ehadiyetini ve kemal-i rububiyetini güneş gibi gösterir.

Yedinci Pencere

Zerre penceresidir. Dört yol ile büyük bir pencere marifetullaha açılır.

Birinci Yol: Camid ve basit unsurlardan, hadsiz ve ayrı ayrı ve muntazam mürekkebatın icadı,

İkinci Yol: Terkibat-ı mevcudat tabir edilen terkib ve tahlil hengâmındaki teceddüdde nihayet derecede ihtilat ve karışma içinde nihayet derecede bir imtiyaz ve tefrik

Üçüncü Yol: Zerreler âlemini hadsiz ve geniş bir tarla hükmüne getirip, her dakikada kemal-i hikmetle ekip biçip, yeni yeni kâinatlar mahsulâtını ondan almak

Dördüncü Yol:  Ve o camide, âcize, cahile olan zerrata gayet şuurkârane ve gayet hakîmane ve muktedirane hadsiz muntazam vazifeleri gördürmek,

İşte bu dört yol ile büyük bir pencere marifetullaha açılır. Ve büyük bir mikyasta bir Sâni’-i Hakîm’i akla gösterir.

Sekizinci Pencere

Nakli delillerin penceresidir; Enbiya, Evliya, Asfiyalar… Enbiyalar (Aleyhimüsselâm), bahir ve zahir mu’cizatlarına istinad ederek Evliyalar, keşf ü kerametlerine itimad ederek ve Asfiyalar, tahkikatlarına istinad ederek, birtek Vâhid-i Ehad, Vâcibü’l-Vücud, Hâlık-ı Külli Şey’in vücub-u vücuduna ve vahdetine ve kemal-i rububiyetine şehadetleri, pek büyük ve nurani bir penceredir.

Dokuzuncu Pencere

İbadat-ı umumiye penceresidir. Üç cihette ziyadar bir penceredir.

Birinci Cihet: bütün cemadatın kemal-i itaatla ubudiyetkârane hizmetleri, ve zîhayatların kemal-i intizamla ubudiyetkârane vazifeler görmeleri, umum ruhanî ve melaikelerin kemal-i imtisal ile ubudiyetleri,

İkinci Cihet: İnsanlık âlemi,

Üçüncü Cihet: Kâmil insanlardaki bütün makbul ibadatın ve Makbul ibadın ibadetlerine takılan neticeler füyüzat ve münacatlar, müşahedat ve keşfiyatları, O Mevcud-u Lemyezel ve o Mabud-u Lâyezal’in vücub-u vücudunu ve vahdetini ve kemal-i rububiyetini gösterir.

Onuncu Pencere

Teavün, tecavüb, tesanüd penceresidir. Şu kâinattaki camid ve şuursuz olan o mevcudat-ı müteavine, bir kanun-u kerem, bir namus-u şefkat, bir düstur-u rahmet altında gayet hakîmane, kerimane birbirine yardım etmeleri, birtek yekta, Vâhid-i Ehad, Ferd-i Samed, Kadîr-i Mutlak, Alîm-i Mutlak, Rahîm-i Mutlak, Kerim-i Mutlak bir Zât-ı Vâcib-ül Vücud’un hizmetkârları ve memurları ve masnuları olduklarını gösterir.

Onbirinci Pencere

Tevhiddeki sühulet penceresidir. Mahiyet-i insaniyedeki merak ve taleb-i hakikat cihetinden gelen nihayetsiz ızdırabdan kurtaracak yalnız tevhid-i Hâlık ve marifet-i İlahiyedir. Çünkü hadsiz mevcudat bir tek Zâta verilmezse o zaman her bir tek şeyi, hadsiz esbaba isnad etmek lâzım gelir ki, o halde bir tek şeyin vücudu, umum mevcudat kadar müşkil olur.

Onikinci Pencere

Kader penceresidir. Her şeye hikmetli bir kalıbdan çıkmış gibi hikmetle verilen muntazam miktarlar ve suretler, hem eğri büğrü hududlara takılan hikmetler, hem müddet-i hayatlarında hikmetlere, maslahatlara muvafık bir tarzda değiştirdikleri suret-i libaslar ve miktarlar, bilbedahe gösterir ki: Bir Kadîr-i Zülcelal’in ve bir Hakîm-i Zülkemal’in kader dairesinde suretleri ve biçimleri tertib edilen ve kudretin destgâhında vücudları verilen o hadsiz masnuat, o Zâtın vücub-u vücuduna delalet ve vahdetine ve kemal-i kudretine hadsiz lisan ile şehadet ederler.

Onüçüncü Pencere

Tesbihat penceresidir. Bütün mevcudatın lisan-ı hal ve kal ile ettiği üç tarzda tesbihat, birtek Zât-ı Mukaddes’in vücudunu gösteriyor. Şöyle ki; hadsiz fıtrî şehadeti tazammun eden

1- Şu mevcudatın muntazam suretleri, herbiri birer dildir.

2- Ve mevzun heyetleri, herbiri birer lisan-ı şehadettir.

3- Ve mükemmel hayatları, herbiri birer lisan-ı tesbihtir.

Ondördüncü Pencere

Samediyet penceresidir. Herşey herşeyinde ve her şe’ninde tek bir Hâlık-ı Zülcelal’e muhtaçtır. Şöyle ki;

1- Acz ve Za’f içindeki kudret ve kuvvette bir Kadîr-i Mutlak ve Kaviyy-i Mutlak

2- Fakr içindeki servet ve gınada bir Ganiyy-i Mutlak

3- Cümud içindeki hayatta bir Hayy-u Kayyum

4- Cehil içindeki şuurda bir Alîm-i Mutlakın görünmesi

bir Zâtın vücub-u vücuduna ve vahdetine karşı her taraftan pencereler açar.

Onbeşinci Pencere

Herşeye, o şeyin kabiliyet-i mahiyetine göre vücud verilmesi penceresidir. Kemâl-i intizam ve mizan içinde tertip edilip, en kısa yolda, en güzel bir surette, en hafif bir tarzda, istimalce en kolay bir şekilde vücuda getirilmesi; Hem israfsız hikmetli bir tarzda vücut vermek, suret giydirmek eşya adedince diller ile bir Sâni’-i Hakîm’in vücub-u vücuduna şehadet ve bir Kadîr-i Alîm-i Mutlak’a işaret ederler.

Onaltıncı Pencere

Hikmet, İnayet, Rahmet, ve Rezzakıyet penceresidir. Zeminin yüzünde ve yeryüzünün mecmuunda kemal-i hikmetle terbiye edilen ve kemal-i inayetle tezyin edilen ve kemal-i rahmetle taltif edilen ve kemal-i şefkatle iaşe edilen bütün mahlukat, birer birer ve beraber bir Sâni’-i Hakîm, Kerim, Rahîm, Rezzak’ın vücubuna şehadet ve vahdetine işaret eder.

Onyedinci Pencere

Zıddiyet penceresidir. Bütün rûy-i zeminde birbiri içinde yedi çeşit zıddiyet, icad-ı eşyada görünüyor.

1- Gayet kıymettarlık ile beraber hadsiz ucuzluk; dutların nevilerinde görünüyor.

2- Hadsiz ihtilat ve karışıklık ile beraber hadsiz imtiyaz ve tefrik; (üç misal) tohum, muhtelif madde ve gıdalarda görünüyor.

3- Gayet uzaklık ile beraber son derecede muvafakat ve benzeyiş; bütün aktar-ı zeminde zer’edilen her nevi hububatta görünüyor.

4- Gayet derecede sühulet ve kolaylık ile beraber gayet derecede ihtimamkârane yapılış; bütün tohumlarda, çekirdeklerde görünüyor.

5- Sür’at-i mutlaka ve çabuklukla beraber gayet derecede mevzun ve mizanlı ve israfsızlık; zemin yüzünü süslendiren bütün meyvelerde görünüyor.

6- Son derece çokluk ve kesret ile beraber son derecede hüsn-ü san’at; yeryüzünü yaldızlayan bütün çiçeklerde görünüyor.

7- Nihayet derecede sehavet ile beraber intizam-ı mutlak.. Zemin yüzünü tezyin eden bütün nebatatta görünüyor.

(sehavet – intizam) (mevzuniyet – sür’at) (hüsn-ü san’at- kesret) (ihtimamkârlık – sühulet) (uzaklık – muvafakat) (imtiyaz – karışıklık) (kıymetdârlık- ucuzluk)

İşte birbiri içindeki bu yedi zıddîyet bir Kadîr-i Zülcelal’in, bir Hakîm-i Zülkemal’in, bir Rahîm-i Zülcemal’in vücub-u vücuduna ve kemal-i kudretine ve cemal-i rububiyetine ve vahdaniyetine ve ehadiyetine şehadet ederler.

Onsekizinci Pencere

Mi’raç penceresidir. Eser, fiil, isim, vasıf, şen, Zât’a şehadet eder.

1- Bütün âlemdeki âsâr-i san’at ve bütün mahlukat,

2- Herbiri birer eser-i mükemmel olduğundan, herbiri bir fiile

3- Ve fiil ise isme,

4- İsim ise vasfa

5- Ve vasıf ise şe’ne

6- Ve şe’n ise Zâta şehadet etmekle

Masnuat adedince birtek Sâni’-i Zülcelal’in vücub-u vücuduna şehadet ve ehadiyetine işaret ettikleri gibi; heyet-i mecmuasıyla, silsile-i mahlukat kadar kuvvetli bir tarzda bir mi’rac-ı marifettir.

Ondokuzuncu Pencere

Semavat, cevv-i sema, zemin, nebatat ve ağaç, çiçek ve meyvede Âyet-ül Kübra tarzında görünen kelimat-ı tesbihe işaret eder. Sâni’-i Zülcelal,

1- Semavatın ecramında celal ve cemalini ifade ediyor.

2- Cevv-i semada kemal-i hikmet ve cemal-i rahmetini ders veriyor.

3- Zemin kafasında kemalât-ı san’atını kâinata gösteriyor.

4- Nebatlarda ve ağaçlarda kemal-i san’atını ve cemal-i rahmetini ilân ediyor.

5- Çiçeklerde ve meyvelerde dekaik-ı san’atını ve kemal-i rububiyetini ehl-i şuura talim ediyor.

Yirminci Pencere

Tesadüfî ve karışık tevehhüm edilen küllî unsurların, büyük mahlukatın zahiren karışık vaziyetleri dahi, bir hikmet ve san’at ile vaziyetler alıyorlar. Bu hakikata sekiz noktadan baktırılmıştır.

1- Ziyanın parlaması,

2- Rüzgârın dalgalanması,

3- Çeşmeler çaylar ırmakların yerden kaynaması

4- Taşlar cevherler madenlerin tezyinatları ve menfaatlı hâsiyetleri

5- Çiçekler meyvelerin renk ve koku ve tadları

6- Kuşların söyleşmeleri ve cıvıldaşmaları

7- Bulutlar ve yağmurun şıpıltıları,

8- Ecram ve kamer’in hareketi

İşte bu penceredeki sekiz nokta, san’atkâr ve hakîm Bir Vâcibü’l-Vücud’un vahdetini ve kemal-i kudretini ve azamet-i saltanatını gösterir.

Yirmibirinci Pencere

Manzume-i şemsiye penceresidir. Manzume-i Şemsiyenin yani şemsin me’mumları ve meyveleri olan oniki seyyarenin cirmleri (küçüklük büyüklük), mevkileri (uzaklık yakınlık) ve sür’atleri (mütenevvi sür’atleri) muhtelif olduğu halde kemal-i intizam ve hikmetle hareketleri azamet-i kudret-i ilahiyeyi ve vahdaniyet-i Rabbaniyeyi gösterir.

Yirmiikinci Pencere

Küre-i arz penceresidir. Dört kısımda izah edilmiştir.

1- Küre-i arzın evvel-i hilkatinde yerin sakinlerine beşik olacak surette yaratılması, yerin sekenelerinin hâcetlerini gören bir Sâni’-i Hakîm’in hikmetiyledir.

2- Ve dağların vaziyeti bir Kadîr-i Mutlak ve bir Hakîm-i Rahîm’in vücub-u vücuduna ve vahdetine gayet kat’î ve kuvvetli şehadet eder.

3- Zeminin yüzündeki anasırların Rahman’ın misafirlerinin hizmetlerine koşmaları ve hikmetle tavzif edilmeleri, bir Kadîr-i Hakîm’in emriyle olduğuna şehadet eder.

4- Zemin yüzünün sîmasındaki nakışlı çizgiler hükmündeki enhar ve çayların, deniz ve ırmakların, dağ ve tepelerin birer mesken ve vesait-i nakliye olmasıyla ve nebatat ve hayvanatla doldurulup boşaltılmasıyla bir Kadîr-i Zülcelal’in ve bir Hakîm-i Zülkemal’in vücub-u vücuduna ve vahdetine yüzbinler lisanlarla şehadet ederler.

Yirmiüçüncü Pencere

Hayat penceresidir. Hayatın, Zât-ı Vâcib-ül Vücud ve Hayy-u Kayyum’un vücub-u vücuduna ve sıfât-ı kudsiyesine ve esma-i hüsnasına olan şehadeti altı cihette tefsir edilmiştir.

1- Hayat Kudret-i Rabbaniye mu’cizatının en nuranîsidir, en güzelidir.

2- Hayat vahdaniyet bürhanlarının en kuvvetlisi ve en parlağıdır.

3- Hayat tecelliyat-ı Samedaniye âyinelerinin en câmii ve en berrakıdır.

4- Hayat tek başıyla bir Hayy-u Kayyum’u bütün esma ve şuunatıyla bildirir.

5- Hayat, kâinatın tedbir ve idaresinde hükümferma olan rızk ve rahmet ve inayet ve hikmeti tazammun ediyor.

6- Hayat, şuun-u zâtiye-i Rabbaniyeye âyinedarlık eden bir âyine-i Samediyettir.

Yirmidördüncü Pencere

Mevt penceresidir. Mevt, Vacib-ül Vücud’un rububiyetine, vahdaniyetine ve vücuduna delâlet eder.

1- Birinci Mektub’da izah edildiği gibi ölüm hakikatı, ölümü veren Zâtın vücuduna ve rububiyetine altı cihette delalet eder.

2- Yirmiikinci Söz’de geçtiği gibi hayattar bu zemin, bir baharda Sâni’a şehadet ettiği gibi; onun ölmesiyle, zamanın geçmiş ve gelecek iki kanadına dizilmiş mu’cizat-ı kudretine nazara çevirip bir bahar yerine binler baharı gösteriyor. Bir mu’cize yerine binler mu’cizat-ı kudretine işaret eder. Tek bir bahardaki imateden bütün mazi ve müstakbeldeki bütün baharlara birden baktırmakla Hayy-ı Bâki’nin sermediyetine, vâhidiyetine hüccet olur.

3- Her baharda mazi tarafına geçenlerin, zahirî esbablarıyla beraber gitmeleri onları halkedip, hikmetiyle esbaba bağlayan bir Kadîr-i Zülcelal’in vücudunu gösteriyor.

Yirmibeşinci Pencere

Umûr-u izafiye penceresidir. Mevcudatın taşıdığı sıfatlar bir vacib-ül vücuda işaret ediyor. Ve vücub ve fiil ve hâlıkıyet ve vahdet, bilbedahe ve bizzarure mümkin, münfail, kesîr, mürekkeb, mahluk olmayan; vâcib ve fâil, vâhid ve hâlık olan mevsuflarını ister. Öyle ise bilbedahe bütün kâinattaki bütün imkânlar, bütün infialler, bütün mahlukıyetler, bütün kesret ve terkibler bir Zât-ı Vâcibü’l-Vücud, Fa’alün Limâ Yürîd, Hâlık-ı Külli Şey’, Vâhid-i Ehad’e şehadet eder.

Yirmialtıncı Pencere

Cemal ve hüsün penceresidir. Kâinatta umumun gördüğü cemal ve hüsün gösterildikten sonra kâinatta hususi ferdlerin gördüğü cemal ve hüsün dört delik ile nazara verilecek.

Kâinatın yüzündeki lemaat-ı cemaliye, bir cemal-i sermedîyeyi umumun nazarına vâzıhan gösteriyor.

1- Kâinatın kalbindeki ciddî aşk bir Maşuk-u Lâyezalî’yi gösterir.

2- Kâinatın sinesindeki incizablar, cezbeler, cazibeler; ezelî bir hakikat-ı cazibedarın cezbiyle olduğunu hüşyar kalblere gösterir.

3- Kâinatın gözlerindeki keşf ve şuhud ve hey’atındaki hüsün ve tezyinat ittifakla bir Zât-ı Vâcib-ül Vücud’un, bir Cemil-i Zülcelal’in vücudunu gösterir.

4- Kâinat yüzünde ve mevcudat üstünde (hey’atında) işleyen kalem-i tahsin ve tezyin; o kalem sahibi zâtın esmasının güzelliğini vâzıhan gösteriyor.

Yirmiyedinci Pencere

Esbab penceresidir. Üç mühim hakikatla izah edilmiştir.

1- Sebeb gayet âdi, âciz ve ona isnad edilen müsebbeb ise gayet san’atlı ve kıymetli olduğundan, sebebi azleder. (hafıza)

2- Hem müsebbebin gayesi, faidesi dahi, cahil ve camid olan esbabı ortadan atar, bir Sâni’-i Hakîm’in eline teslim eder. (yağmur)

3- Hem müsebbebin yüzündeki tezyinat ve maharetler, kendi kudretini zîşuurlara bildirmek isteyen ve kendini sevdirmek arzu eden bir Sâni’-i Hakîm’e işaret eder. (nebatat ve hayvanat)

Yirmisekizinci Pencere

Vahdaniyet ve Marifetullah penceresidir.

Zerreden tut, tâ yıldızlara kadar herşey birbirlerine manen münasebetdardırlar ki; bütün yıldızları musahhar etmeyen ve elinde tutmayan, bir zerreye rububiyetini dinlettiremez. Bu ise cüzden külle doğru baktırmakla Cenab-ı Hakk’ın Vahdaniyetini gösteren bir delildir. (hücre, nebatat, hayvanat, kâinat, âlem 32. Söz Birinci Mevkıf)

Hem semavatın halk ve tesviyesinde muktedir olmayan, beşerin simasındaki teşahhusu yapamaz. Bu ise intizam lisanıyla ekser esmanın külde tecelli ettiği gibi cüzde de tecelli ettiğini göstermekle Cenab-ı Hakk’ın Ehadiyetini gösteren bir Marifetullah penceresidir. (32. Söz İkinci Mevkıf)

Yirmidokuzuncu Pencere

Sarı Çiçek ve tepecik, bir mektub-u Rahmanî bir pencere-i tevhiddir. Herbir şey, öyle bir pencere-i tevhiddir ki, bütün eşyayı bir Vâhid-i Ehad’e mal etmekle Cenâb-ı Hakkı tesbih eder. Zira her şey de hususan zihayatlarda öyle bir nakış, öyle mucizekâr bir san’at var ki; onu öyle yapan ve öyle manidar nakşeden bütün eşyayı yapabilir.

Otuzuncu Pencere

Umum mütekellimînin penceresidir. Mütekellimînin isbat-ı Vâcib-ül Vücud’a karşı gösterdikleri üç kısım delillerine dairdir.

1- Âmiriyet ve hâkimiyetin muktezası; rakib kabul etmemektir, iştiraki reddetmektir, müdahaleyi ref’etmektir. Buna bir bürhan-ı bahir ve şahid-i katı’, kâinattaki intizam-ı ekmel ve insicam-ı ecmeldir. Demek intizam-ı kâinat, vahdaniyetin kat’î şahididir.

2- “Hudûs”a dairdir. “Âlem, mütegayyirdir. Her mütegayyir, hâdistir. Yani yeniden oluyor. Her bir hâdisin, bir muhdisi, yani mûcidi var. Hem madem kadîm değildir. Öyle ise bu kâinatın kadîm bir mûcidi var.”

3- İmkân noktasında Vâcib-ül Vücud’un marifetine açılan yollar şunlardır.

a- Bu kâinattaki mevcudat, herbiri vücudunda, sıfâtında müddet-i bekasında çok imkânat yolları içinde has bir vücudu ve hikmetli bir sureti ve faideli sıfatları ve müddet-i bekasında bütün değiştirdiği sıfat ve haller bir Vâcib-ül Vücud’a şehadet ederler.

b- Mürekkebata girdikleri vakit, herbir mürekkebe bir nisbeti, vazifesi, hizmeti bulunması itibariyle Sâni’-i Hakîm’in vücub-u vücuduna ve ihtiyarına ve iradesine şehadet eder.

Otuzbirinci Pencere

İnsan penceresidir. Üç noktadır.

Birinci Nokta: İnsan üç cihette esma-i ilahiyyeye ayinedir. (zıddiyet, nümune, nakış)

İkinci Nokta: Sırrı ehadiyyet, ruh temsiliyle anlatılmıştır.

Üçüncü Nokta: Hayy-ı Kayyumun şuunat-ı zatiyesine ayinedarlık eder.

Otuzikinci Pencere

Risalet ve velayet cenahlarıyla Hazret-i Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm’ın penceresidir.

Hazret-i Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm risalet ve velayet cenahlarıyla bütün hayatında bütün kuvvetiyle vahdaniyeti gösterip ilân etmiştir.

Otuzüçüncü Pencere

Envar-ı tevhidin menbaı ve madeni ve aslı olan Kur’an penceresidir.

İhtar

Şu Otuzüç Pencereli olan Otuzüçüncü Mektub’da herbir pencerenin ayrı ayrı faideleri vardır.

Lemaat

Çekirdekler Çiçekleri Risale-i Nur şakirdlerine küçük bir mesnevî ve imanî bir divandır.

Tenbih Bu eser Hakikat Çekirdekleri namındaki kısacık vecizeleri bir derece izah etmek için yazılmıştır. Baştan aşağıya mantık ile hakiki bir ders-i imanî ve Kur’anîdir. Hem bu eser, Risale-i Nur’un mühim eczalarına bir işaret-i gaybiye nev’inden müjdeli bir fihrist hükmündedir.

İhtar Yırtık libasın üç nedeni vardır.

Evvelâ: Mananın esas alınması

Sâniyen: şuaraya tenkidimi göstermek istedim.

Sâlisen: Ramazanda kalb ile beraber nefsi dahi hakikatlerle meşgul etmek için,

İfade-i Meram Nazma benzeyen nesir yazılan bu eseri isteyen, nazmı hatıra getirmeden zahmetsiz, nesren olarak okumalı, tâ mana anlaşılsın. Her kıt’ada mana birlikteliği vardır. Kafiyede tevakkuf edilmeden okunsun.

Eddaî

· Yıkılmış bir mezarım ki, yığılmıştır içinde Said’den yetmiş dokuz emvat bâ-âsam âlâma.

· Sekseninci olmuştur, mezara bir mezar taş. Beraber ağlıyor hüsran-ı İslâm’a.

· Mezar taşımla pür-emvat enindar o mezarımla. Revanım saha-i ukba-yı ferdâma.

· Yakînim var ki: İstikbal semavatı, zemin-i Asya. Bâhem olur teslim, yed-i beyza-yı İslâm’a.

· Zira yemin-i yümn-i imandır. Verir emni eman ile enama…

1- Tevhidin İki Bürhan-ı Muazzamı

2- Sebeb sırf zahirîdir

3- Vücud, âlem-i cismanîde münhasır değil

4- Kalem-i kudrette ittihad, tevhidi ilân eder

5- Bir şey, her şeysiz olmaz

6- Güneşin hareketi cazibe içindir, cazibe istikrar-ı manzumesi içindir.

7- Küçük şeyler büyük şeylerle merbuttur

8- Kâinatın nazmında büyük bir i’caz var

9- Kudrete nisbet her şey müsavidir

10- Kâinatı elinde tutamayan, zerreyi halkedemez

11- İhya-yı nev’, ihya-yı ferd gibidir

12- Tabiat, bir san’at-ı İlahiyedir

13- Vicdan, cezbesi ile Allah’ı tanır

14- Fıtratın şehadeti sadıkadır

15- Nübüvvet beşerde zaruriyedir

16- Meleklerde Mi’rac, insanlarda Şakk-ı Kamer gibidir

17- Kelime-i şehadetin bürhanı içindedir

18- Hayat bir çeşit tecelli-i vahdettir

19- Ruh, vücud-u haricî giydirilmiş bir kanundur

20- Hayatsız vücud, adem gibidir

21- Hayat sebebiyle karınca küreden büyük olur

22- Nasraniyet İslâmiyete teslim olacak

23- Tebaî nazar, muhali mümkün görür

24- Kur’an âyine ister, vekil istemez

25- Mübtıl, bâtılı hak nazarıyla alır

26- Kudretin âyineleri çoktur

27- Temessülün aksamı muhtelifedir

28- Müstaid, müçtehid olabilir; müşerri’ olamaz

29- Nur-u akıl, kalbden gelir

30- Dimağda meratib-i ilim muhtelifedir, mültebise

31- Hazmolmayan ilim telkin edilmemeli

32- Tahrib esheldir; zaîf, tahribci olur

33- Kuvvet hakka hizmetkâr olmalı

34- Bazan zıd, zıddını tazammun eder

35- Menfaatı esas tutan siyaset canavardır

36- Kuva-yı insaniye tahdid edilmediğinden cinayeti büyük olur

37- Bazan hayır, şerre vasıta olur

38- Gaye-i hayal olmazsa, enaniyet kuvvetleşir

39- Hayat-ı ihtilal; mevt-i zekat, hayat-ı ribadan çıkmış

40- Beşer hayatını isterse, enva’-ı ribayı öldürmeli

41- Beşer esirliği parçaladığı gibi, ecîrliği de parçalayacaktır

42- Gayr-ı meşru tarîk, zıdd-ı maksuda gider

43- Cebr ve İtizalde birer dane-i hakikat bulunur

44- Acz ve cez’ bîçarelerin kârıdır

45- Bazan küçük bir şey, büyük bir iş yapar

46- Bazılara bir an, bir senedir

47- Yalan, bir lafz-ı kâfirdir

48- Bir meclis-i misalîde

49- Cehil, mecazı eline alsa hakikat yapar

50- Mübalağa zemm-i zımnîdir

51- Şöhret zalimedir

52- Din ile hayat kabil-i tefrik olduğunu zannedenler felâkete sebebdirler

53- Mevt, tevehhüm edildiği gibi dehşetli değil

54- Siyaset, efkârın âleminde bir şeytandır; istiaze edilmeli!

55- Za’f, hasmı teşci’ eder. Allah abdini tecrübe eder. Abd Allah’ını tecrübe edemez.

56- Beğendiğin şeyde ifrat etme

57- İnadın gözü, meleği şeytan görür

58- Hakkı bulduktan sonra ehak için ihtilafı çıkarma

59- İslâmiyet, selm ve müsalemettir; dâhilde niza ve husumet istemez

60- İcad ve cem’-i ezdadda büyük bir hikmet var. Kudret elinde şems ve zerre birdir

61- Meziyetin varsa hafa türabında kalsın; tâ neşvünema bulsun

62- Allah’ın rahmet ve gazabından fazla tahassüs hatadır

63- İsraf sefahetin, sefahet sefaletin kapısıdır

64- Zaika telgrafçıdır, telziz ile baştan çıkarma

65- Niyet gibi, tarz-ı nazar dahi âdeti ibadete çevirir

66- Böyle zamanda tereffühte izn-i Şer’î bizi muhtar bırakmaz

67- Zaman olur ki, adem-i nimet nimettir

68- Her musibette, bir cihet-i nimet var

69- Büyük görünme küçülürsün

70- Hasletlerin yerleri değişse, mahiyetleri değişir

71- “El-Hakku Ya’lû” bizzât, hem akibet muraddır. Dört cihette; Vesilenin hak olması (Kuvvet), vasfın hak olması (İlim), tekvinî emre itaatin hak olması (Sabır ve Say), hakkın bilkuvveden bilfiile çıkması için batılın musallat olması haktır.

72- Bir kısım desatir-i içtimaiye

73- Kadınlar yuvalarından çıkıp beşeri yoldan çıkarmış, yuvalarına dönmeli

74- Tasarruf-u kudretin vüs’ati, vesait ve muinleri reddeder

75- Melaike bir ümmettir; şeriat-ı fıtriye ile memurdur

76- Madde rikkat peyda ettikçe, hayat şiddet peyda eder

77- Maddiyyunluk, bir taun-u manevîdir

78- Vücudda atalet yok. İşsiz adam, vücudda adem hesabına işler.

79- Riba, İslâm’a zarar-ı mutlaktır

80- Kur’an, kendi kendini himaye edip hâkimiyetini idame eder

81- Talim-i nazariyattan ziyade, tezkir-i müsellemata ihtiyaç var

82- Hadîs der âyete: Sana yetişmek muhal!

83- Îcaz ile Beyan İ’caz-ı Kur’an

84- Dallar semeratı rahmet namına takdim ediyor

85- Fatiha’nın âhirinde işaret olunan üç yolun beyanı

86- Hakikî bütün elem dalalette, bütün lezzet imandadır, Hayal libasını giymiş muazzam bir hakikat

87- Anglikan Kilisesine Cevab

Konferans

Teşrin-i sânî 1950’de Ankara Üniversitesi’nde, profesör ve meb’uslarımız ve Pakistan’lı misafirlerimiz ve muhtelif fakülte talebelerinin huzurunda, Fakülte Mescidinde gece yarısına kadar devam eden bir mecliste verilen ve büyük bir alâka ve ehemmiyetle dinlenmiş olan bir konferanstır.

Fihrist

Âyât-ı Kur’aniyenin bir nevi tefsiri olan Risale-i Nur eczalarından “Sözler Mecmuası”nın mücmel bir fihristesidir.